Morgunblaðið - 17.09.2005, Síða 46

46 LAUGARDAGUR 17. SEPTEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Orðatiltækið sitja við kjöt-katlana í merkingunni‘njóta hins besta; veranálægt þeim sem tekur
ákvarðanir og njóta góðs af’ er al-
gengt í nútímamáli. Það á rætur
sínar að rekja til Biblíunnar (2.
Mós 16, 3) og vísar upphaflega til
hins góða og áhyggjulausa tíma er
gyðingar sátu yfir soðkötlum í
Egyptalandi. Í nútímamáli vísar
líkingin trúlega til þess að þeir sem
næst sitja kjötkötlunum eiga auð-
veldast með að krækja sér í bestu
bitana, svipað og þeir sem sitja við
þann eldinn sem best brennur. Nú-
tímamyndin er býsna gömul en
stundum ber við að í stað forsetn-
ingarliðarins við kjötkatlana séu
notaðir aðrir, t.d. umhverfis kjöt-
katlana eða að kjötkötlunum, t.d.:
... þegar menn sitja of lengi að
kjötkötlunum ... er sem stjórn-
arherrarnir fari full frjálslega með
vald sitt (Frbl. 13.8.05). Slík mál-
beiting samræmist ekki málvenju
en hana má rekja til merkingar-
skyldra orðasambanda, t.d. sitja
einn að sínu eða að sínu er best að
búa.
Orðatiltækið reisa sér hurðarás
um öxl ‘færast of mikið í fang; ætla
sér ekki af’ er gamalt í íslensku
(17. öld) og búningur þess er fast-
mótaður. Líkingin er augljós,
hurðarás ‘dyratré, þverbjálki yfir
dyrum’ hefur þótt þungur og lítt
meðfærilegur og því verða þeir
sem ‘taka sér eða reiða sér hurð-
arás um öxl’ að vera menn til að
ráða við hann, annars getur farið
illa. Nafnorðið burðarás vísar hins
vegar til meginstoðar, áss sem ber
e-ð eða heldur e-u uppi. Ekki
gengur að rugla saman burðarási
og hurðarási eins og gert er í eft-
irfarandi dæmi: Ungt fólk er farið
að stunda mun meiri viðskipti en
áður og reisir sér því miður oft
burðarás um öxl (Blaðið, 30.8.05).
Umsjónarmanni þykir dæmið bera
vott um lítt skiljanlegt klúður en
góðviljaðir menn kynnu að vilja
líta svo á að hér hafi prentvillupúk-
inn verið á ferð.
Í pistlum sínum hefur umsjón-
armaður nokkrum sinnum vikið að
því að í nútímamáli hefur hlaupið
mikill vöxtur í orðasambandið vera
+ að + nafnáttur (dvalarhorf). Það
er eldfornt í íslensku að þessi orð-
skipan geti vísað til dvalar eða
ástands, t.d.: Hann/hún er að
skrifa bréf. Hins vegar hafa Ís-
lendingar fram til þessa verið sam-
mála um að ekki gengur að segja
*Hann/hún er að skrifa vel. Ástæð-
an er sú að í fyrra tilvikinu er um
að ræða verknað sem er afmark-
aður í tíma (skrifa bréf) en síðara
dæmið (skrifa vel) er tímalaust ef
svo má segja, það er ekki afmark-
að í tíma.
Það er nýmæli að nota nafnhátt-
arsambönd sí og æ án tillits til
merkingar og trúlega á það upp-
runa sinn í íþróttamáli, t.d. liðið er
að leika vel; markmaðurinn er að
standa sig vel í markinu og við er-
um ekki að spila
flókinn fótbolta.
Umsjón-
armaður telur
að þessa hafi
fyrst tekið að
gæta upp úr
1990 og þá eink-
um í íþróttalýs-
ingum. Nú virð-
ist honum hins
vegar svo komið
að málbeitingar
þessarar gæti á
öllum sviðum málsins. Um þetta
skulu tilgreind nokkur dæmi (ekki
verður hirt um að tilgreina heim-
ildir en innan sviga skal sýnd hefð-
bundin málbeiting): laun stjórn-
enda banka eru að hækka umfram
önnur laun (hafa hækkað); Flugið
er að hagnast (hefur skilað hagn-
aði; skilar hagnaði); Við erum að
horfa á ýmis tækifæri (við sjáum
ýmis tækifæri); Landið er að fá
þjónustu (fær þjónustu); Við erum
að sjá útrás í dag (nú má sjá útrás);
Fyrirtækið er að sigla lygnan sjó
(siglir lygnan sjó); Fyrirtækin eru
að eiga í viðskiptum (eiga við-
skipti); Það er ekkert að ganga hjá
okkur (ekkert gengur); draga úr
kennslu sem er ekki að skila okkur
tekjum (skilar ekki) og Ferðaþjón-
ustan er ekki að bregðast nógu
hratt við (hefur ekki brugðist nógu
hratt við).
Nú má vel vera að sumum þyki
málbeiting þessi í alla staði eðlileg,
jafnvel ‘flott’, en umsjónarmanni
þykir hún ekki rismikil. Þess ber
einnig að gæta að í máli þeirra sem
nota nafnháttarsambönd í síbylju
glatast sá merkingarmunur sem er
á ósamsettri sögn og orða-
sambandinu vera að + nh. Sem
dæmi má taka að mikill merking-
armunur er á því að segja Kenn-
arinn les mikið og Kennarinn er að
lesa bókina. Þessi munur hverfur í
máli þeirra sem kjósa að segja
Kennarinn er að lesa mikið og
Kennarinn er að lesa bókina.
Kunningi umsjónarmanns sagði
honum frá því að hann hefði átt
von á greiðslu sem ekki barst.
Hann sendi banka sínum fyr-
irspurn um þetta efni. Hann fékk
eftirfarandi svar: Tölvan er ekki að
finna færsluna. — Um þetta finnst
umsjónarmanni viðeigandi að nota
gamlan málshátt: Ekki er það vak-
urt þótt riðið sé.
Úr handraðanum
Eitt einkenna íslensku er að hún
er afar gagnsæ, í flestum tilvikum
má auðveldlega ráða merkingu
orðasambanda af merkingu ein-
stakra liða. Sem dæmi má taka að
það mun ekki vefjast fyrir mönn-
um að ráða í merkingu orða-
sambandanna ganga frá e-u [frá-
gangur] og e-ð gengur af
[afgangur]. Slíkur skilningur er
hluti af eðlilegri málkennd. Í sum-
um tilvikum hafa þó þær líkingar,
sem liggja að baki tilteknum orða-
samböndum, bliknað með breytt-
um þjóðfélagsháttum. Sem dæmi
má taka að ætla má að orða-
sambandið snúa á e-n ‘leika á e-n’
sé ekki lengur gagnsætt, það ligg-
ur ekki í augum uppi hver upp-
hafleg vísun þess er. Í slíkum til-
vikum nægir oft að tilgreina eitt
dæmi, þá blasir uppruninn við.
Umsjónarmaður rakst á eftirfar-
andi dæmi í Þjóðsögum Jóns Árna-
sonar (innan hornklofa eru innskot
umsjónarmanns): tekur [hann]
nokkur áratog í svo miklum jöt-
unmóði, að hann snýr á Jón. Jón
finnur fljótt, hvaðan á sig stendur
veðrið, færist þá einnig í ásmegin,
og réttir svo af sér, að hann snýr
[bátnum] á hina. — Það er óþarft
að hafa mörg orð um þetta dæmi,
hver og einn getur séð að líkingin
vísar hér til kappróðurs. Tveir
menn róa, sinn á hvort borð, og
öðrum tekst að snúa [bátnum] á
hinn (rær svo knálega að báturinn
snýst á hinn). Merkingarbreyt-
ingin snúa á e-n ‘hafa betur í róðri;
sigra e-n’ > snúa á e-n ‘leika á e-n’
er auðskilin.
Orðatiltækið
reisa sér hurð-
arás um öxl
‘færast of mik-
ið í fang; ætla
sér ekki af’ er
gamalt í ís-
lensku (17.
öld) og bún-
ingur þess er
fastmótaður.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 60. þáttur
A
ll
ta
f
ó
d
ýr
ir
Nr. 1 í Ameríku
APÓTEK OG HEILSUBÚÐIR
Góð heilsa - Gulli betri
Spirulina
FRÁ
Orka og vellíðan
Jónína Benediktsdóttir: Sem
dæmi um kaldrifjaðan sið-
blindan mann fyrri tíma má
nefna Rockefeller sem Hare
telur einn spilltasta mógúl
spilltustu tíma
Sturla Kristjánsson: Bráðger
börn í búrum eða á afgirtu
svæði munu naumast sýna getu
sína í verki; þeim er það fyr-
irmunað og þau munu trúlega
aldrei ná þeim greindarþroska
sem líffræðileg hönnun þeirra
gaf fyrirheit um.
Kristján Guðmundsson: Því
miður eru umræddar reglur nr.
122/2004 sundurtættar af
óskýru orðalagi og í sumum til-
vikum óskiljanlegar.
Sigurjón Bjarnason gerir
grein fyrir og metur stöðu og
áhrif þeirra opinberu stofnana,
sem heyra undir samkeppn-
islög, hvern vanda þær eiga við
að glíma og leitar lausna á hon-
um.
Þorsteinn H. Gunnarsson:
Nauðsynlegt er að ræða þessi
mál með heildaryfirsýn og
dýpka umræðuna og ná um
þessi málefni sátt og með hags-
muni allra að leiðarljósi, bæði
núverandi bænda og fyrrver-
andi.
Aðsendar greinar á mbl.is
www.mbl.is/greinar
VERSLUNARMANNAFÉLAG
Reykjavíkur hefur síðustu daga, eins
og félagið hefur jafnan verið duglegt
við, vakið athygli á launamun
kynjanna í tengslum við
birtingu niðurstaðna úr
launakönnun félagsins.
Ég er þakklátur félag-
inu fyrir að hafa fengið
tækifæri til að taka þátt
í átaki VR, sem ég styð
heilshugar.
Jöfn tækifæri
Mismunun sem bygg-
ist ekki á neinu öðru en
kynferði er óréttlæti,
sem við eigum að berj-
ast gegn, hvort sem um
er að ræða laun eða
tækifæri í lífinu almennt. Þeir sem
ekki geta sjálfir sett sig í spor fólks
sem verður fyrir barðinu á kynjamis-
rétti hljóta að minnsta kosti að geta
hugleitt hvernig þeim þætti ef þeirra
nánustu, til dæmis börnin þeirra,
fengju ekki að njóta verðleika sinna
vegna slíkra sjónarmiða. Ég á í það
minnsta mjög auðvelt með að ímynda
mér hversu óréttlátt mér þætti ef dæt-
ur mínar yrðu fyrir barðinu á svo
ómálefnalegri mismunun, eins og að fá
ekki sömu tækifæri og drengir, sem
hefðu í engu meiri hæfileika eða væru
á engan hátt betur til þess fallnir að
nýta tækifærin í lífinu en þær.
Heiðarleiki og sanngirni
Vissulega þarf að taka tillit til þess í
hverju máli, að engir tveir ein-
staklingar eru eins og að
aðstæður eru ólíkar.
Persónulegir kostir eru
matskenndir og það að
einn hafi meiri tækifæri
en annar getur helgast
af aðstæðum, tilviljun og
fleiri þáttum sem eru
óháðir kyni. Það verður
seint fundin einhver
töfralausn eða fullkomin
viðmiðunarregla sem
leysir fólk undan því að
framkvæma hið vanda-
sama mat á verðleikum
annars fólks. Krafan
hlýtur hins vegar alltaf að vera sú, að
það sé gert heiðarlega og án fordóma.
Launamunur staðreynd
Niðurstöðurnar úr launakönnun
Verslunarmannafélags Reykjavíkur
benda því miður enn til þess að konur
séu ekki alltaf metnar að verðleikum. Í
einstökum tilvikum á launamunurinn
sér sjálfsagt eðlilegar skýringar, en
niðurstaða könnunarinnar hlýtur að
vekja grunsemdir um að ekki sé allt
með felldu. Það er afskaplega erfitt að
trúa því, að persónulegir kostir karla
vegi í svo mörgum þessara tilvika
þyngra en persónulegir kostir kvenna
að það réttlæti muninn sem fram kem-
ur í könnuninni. Ég tek þátt í átakinu
sannfærður um það, að þótt þokast
hafi í rétta átt sé enn talsvert verk fyr-
ir höndum.
Hugarfarsbreyting
Spurningin hlýtur að vera: Hvers
konar samfélag viljum við eiga þátt í
að skapa fyrir okkur og börnin okkar?
Ég vil vera í liðinu sem leggst á árarn-
ar með Verslunarmannafélagi
Reykjavíkur í átaki þess til að tryggja
raunverulega og varanlega breytingu
á hugarfari Íslendinga í jafnrétt-
ismálum.
Leggjumst á árarnar
Gísli Marteinn Baldursson
fjallar um jafnréttismál ’Ég vil vera í liðinu semleggst á árarnar með
VR í átaki þess til að
tryggja raunverulega og
varanlega breytingu á
hugarfari Íslendinga í
jafnréttismálum.‘
Gísli Marteinn
Baldursson
Höfundur er varaborgarfulltrúi og
dagskrárgerðarmaður hjá
Sjónvarpinu.
ALÞJÓÐA geðheilbrigðisdag-
urinn er 10. október, en í tengslum
við daginn er um all-
an heim ýmislegt á
dagskrá til að vekja
athygli á geðheil-
brigðismálum.
Síðastliðið ár var
yfirskrift alþjóða
geðheilbrigðisdagsins
„Tengslin milli lík-
amlegrar og and-
legrar heilsu“ og
byggir þema dagsins
í ár á þeirri yfirskrift
með áherslunni
„Andleg og líkamleg
heilsa yfir æviskeið-
ið“.
Markmiðið er að
vekja fólk til vitundar
um að tengslin milli
andlegrar og lík-
amlegrar heilsu eru
órjúfanleg.
Á Íslandi er al-
þjóða geðheilbrigð-
isdagurinn nú hald-
inn hátíðlegur í 10.
skiptið með fjöl-
breyttum hætti. Lýð-
heilsustöð – Geðrækt
mun m.a. standa fyrir
kynningarátaki nú á haust- og
vetrarmánuðum þar sem Geðorðin
10 verða kynnt.
Geðorðin 10 eru tíu setningar
sem minna á hvað við getum gert
daglega til að efla geðheilsuna.
Geðorðin eru byggð á eiginleikum
sem taldir eru einkenna þá sem
búa við velgengni í lífinu – og þeir
sem tileinka sér að lifa í samræmi
við boðskap geðorðanna eru lík-
legri til að búa við hamingju og
velferð í sínu lífi.
Greinaskrif um Geðorðin 10
Á næstu 10 vikum munu birtast
stuttir pistlar þar sem ein-
staklingar úr íslensku samfélagi
taka fyrir eitt geðorð hver og
túlka á sinn hátt. Fyrsti pistillinn
birtist laugardaginn 24. september
og hefur yfirskriftina „Hugsaðu
jákvætt, það er léttara“.
Geðorðin 10 á alla strætisvagna
Geðorðin 10 eiga svo eftir að
birtast á öllum strætisvögnum í
Reykjavík, eitt geðorð verður á
hverjum vagni í einn mánuð.
Geðorðin 10 á alla ísskápa –
jólagjöf sveitarfélaga til heim-
ilanna í landinu
Lýðheilsustöð hefur
látið setja geðorðin á
segla, ætlaða á ís-
skápa, og boðið sveit-
arfélögum að fá slíka
segla sér að kostn-
aðarlausu til að dreifa
á öll heimili í sveitar-
félaginu. Þetta verður
gert rétt fyrir jólin og
má líta á það sem jóla-
gjöf til heimila í land-
inu frá Lýðheilsustöð
og sveitarfélögunum.
Geðræktarkassinn
Geðræktarkassinn
verður einnig kynntur,
en slíkur kassi er að
sögn höfundar hans,
Elínar Ebbu Ás-
mundsdóttur, eins
nauðsynlegur á hverju
heimili og sjúkrakassi.
Geðrækt fyrir börn
Andleg og líkamleg
heilsa barna og ung-
linga leggur grunninn
að velferð þeirra. Því
er mikilvægt að allt
forvarnarstarf taki
mið af þessu samspili.
Vinir Zippý eða „Zippy’s Fri-
ends“-verkefnið er forvarnarverk-
efni á sviði geðheilsu fyrir börn
(geðrækt fyrir börn) sem er að
hefjast hjá Lýðheilsustöð. Um er
að ræða námsefni ætlað 6-7 ára
börnum, sem notað hefur verið
með góðum árangri víða um heim.
Á ráðstefnu, sem haldin verður á
Hótel Loftleiðum þann 7. október í
tengslum við alþjóða geðheilbrigð-
isdaginn, verður þetta verkefni
kynnt sérstaklega. Á ráðstefnunni
verður auk þess fjallað um mik-
ilvægi forvarnarstarfs á sviði geð-
heilsu, stöðuna í geðheilbrigð-
ismálum á Íslandi í dag og
áhugaverð úrræði í geðheilbrigð-
ismálum.
Það er engin
heilsa án
geðheilsu
Guðrún Guðmundsdóttir fjallar
um geðheilbrigðismál
Guðrún
Guðmundsdóttir
’Markmiðið erað vekja fólk til
vitundar um að
tengslin milli
andlegrar og
líkamlegrar
heilsu eru órjúf-
anleg.‘
Höfundur er hjúkrunarfræðingur MS
og verkefnisstjóri Geðræktar.