Fréttablaðið - 25.01.2003, Qupperneq 32

ÁFENGISMÁL Grundvallarbreyting
hefur orðið á áfengisneyslu ungs
fólks á undanförnum tíu árum.
Neyslan hefur aukist mjög hratt
samfara því að vínveitingaleyfum
hefur fjölgað.
„Veitingahúsin eru farin að
skipta miklu meira máli í lífi ungs
fólks en þau gerðu áður,“ segir
Hildigunnur Ólafsdóttir afbrota-
fræðingur. Hún flutti fyrirlestur
um rannsóknir sínar á þessum
málum í Norræna húsinu í vik-
unni.
„Þetta er nýtt lífsmynstur sem
við sjáum á öllum Norðurlöndun-
um. Það hafa alls staðar komið
fram minni krár og veitingahús,
sem eru mjög vinsæl hjá ungu
fólki. Þetta er mjög merkileg þró-
un, sem ekki er gott að finna skýr-
ingar á.“
Hún tekur þó fram að hún sé
þarna ekki að tala um unglinga,
heldur ungt fullorðið fólk sem er á
aldrinum 20 til 35 ára.
„Við sjáum það úr neyslukönn-
unum að áfengisneyslan er af-
skaplega aldursbundin. Þetta er
fyrst og fremst yngra fólkið, og
þá sérstaklega karlar á þessum
aldri.“
„Sjálfsagt hefur þessi aldurs-
hópur alltaf verið mest á börum
og veitingahúsum. Það eina sem
hefur breyst í samsetningu þessa
hóps er að ungar konur vilja í vax-
andi mæli að það gildi sömu regl-
ur um þær og karla, þó svo að þær
séu ekki eins tíðir gestir.“
Breytt viðhorf til áfengis
Hún segir að breytt viðhorf til
áfengis sé ein meginástæðan fyrir
þessum breyttu neysluvenjum. Að-
hald á drykkju ungs fólks hefur
minnkað og sömuleiðis hefur dreg-
ið úr eftirlitshlutverki ríkisins.
Hildigunnur hefur skoðað þessi
mál allt aftur á miðja síðustu öld.
Um 1950 og næstu áratugi þar á
eftir var fyrst og fremst litið á
óreglu á almannafæri sem lög-
reglumál. Ölvað fólk var hiklaust
handtekið ef það var með einhverj-
ar óspektir á almannafæri.
„Ekki má gleyma því að hugs-
anlega hafa þessar handtökur
gegnt mikilvægu hlutverki fyrir
fjölskyldur drykkjumanna. Með
því að handtaka þessa menn er lög-
reglan að taka þá úr umferð, sem
þýðir að fjölskylda þeirra fær
kærkomna hvíld frá ástandinu.“
Þetta fór svo að breytast með
tilkomu félagsþjónustu sem veitti
drykkjumönnum afdrep og aðstoð.
Svo þegar SÁÁ kom til sögunnar
fór áfengisvandamálið að flytjast
úr höndum lögreglunnar og inn á
svið heilbrigðismála.“
Sjúkdómsvæðing áfengis-
vandans
Hildigunnur kallar þetta sjúk-
dómsvæðingu áfengisvandans.
Jafnframt fækkar handtökum á
ölvuðu fólki gríðarlega mikið.
Hildigunnur segir að þessi sjúk-
dómsvæðing sé komin til að vera,
að minnsta kosti eitthvað áfram.
„Hún verður samt sennilega
ekki ráðandi ímynd vandans leng-
ur, heldur verður hún bara hluti af
heilbrigðiskerfinu. Það er ekkert
nýtt í henni lengur. En það sem er
nýtt núna eru skipulagsmálin. Nú
er farið að líta til þeirra sem lausn-
ar á þessum vanda. Þá er einkum
spurt hvort hægt sé að stýra fjölda
veitingastaða, flokka þá meira nið-
ur og jafnframt að stýra af-
greiðslutímanum.“
Hún segir að þótt þessar breyt-
ingar hafi orðið hafi ástandið sem
verið er að glíma við í sjálfu sér lít-
ið breyst. Óregla á almannafæri sé
sennilega svipaðs eðlis og verið
hefur.
„Ég held að það hafi fyrst og
fremst breyst hvernig tekið er á
vandanum. Það sem hefur breyst
er hvaða augum hann er litinn,
hvernig hann er skilgreindur og
hvernig er brugðist við.“
Við og hinir
Hildigunnur telur að sjúk-
dómsvæðing áfengisvandans hafi
hins vegar haft það í för með sér að
fólki var skipt í tvo hópa. Þeir sem
voru fíklar þurftu að lúta ströngum
reglum, en um leið fengu hinir til-
tölulega frjálsar hendur til þess að
haga sér nokkurn veginn að vild.
„Ef reyndin er sú, að hægt sé að
skipta fólki í alkóhólista og aðra, og
allir aðrir hafi sjálfstjórn, þá þarf
samfélagið ekki að vera með
neinar sérstakar reglur um þann
hóp.“
Hildigunnur og fleiri sem hafa
fengist við áfengisrannsóknir
hafna því hins vegar að málið sé
svo einfalt.
„Við lítum frekar á þetta sem
eina heild. Mörkin eru ekkert mjög
skýr á því hvenær vandamálin
verða það mikil að þau virkilega
skerði lífsgæði einstaklingsins og
umhverfisins. Þarna eru fljótandi
mörk.“
Afskipti ríkisins dregin í efa
„Til þess að stýra neyslunni í
heild þarf að beita reglunum á all-
an hópinn, því þá breytist hópur-
inn. Áfengisneysla fer að mestu
fram í hópum. Þar er aðhaldið, og
þess vegna er um að gera að beita
reglunum á þennan hóp.“
Þróunin hefur hins vegar verið í
þá átt að draga úr allri stýringu
ríkisins á atferli einstaklinga, þar
á meðal á áfengisneyslu.
„Það hefur slaknað á reglunum
og um leið hefur áfengisneyslan
aukist. En það er kannski á kostnað
félagslegra vandamála. Fólk dreg-
ur í efa réttmæti þess að ríkið eigi
að hafa afskipti af áfengisneyslu,
jafnvel þó að ríkið beri svo kostn-
aðinn af tjóninu sem af hlýst.“
Um leið vaknar sú spurning
hvar gert sé ráð fyrir því að þeir
sem eru heimilislausir, atvinnu-
lausir og félagslega einangraðir
geti fengið inni, þegar verið er að
skipuleggja borgina.
„Hvar er þá rýmið fyrir hina
vegalausu? Hvar eiga þeir að
vera? Þeir eru auðvitað í almanna-
rýminu, því þeir hafa engan annan
stað.“
Rónar og fíklar
Hildigunnur segist sjá margt
líkt með því hvernig talað var um
rónana upp úr miðri síðustu öld og
hvernig talað er um fíklana núna.
„Rónarnir voru líka svona óskil-
greindur hópur. Þetta voru karlar
fyrst og fremst. Þeir voru atvinnu-
lausir, heimilislausir og félagslega
útskúfaðir. Þetta voru utangarðs-
menn.
Ímynd fíklanna nú er að vísu
allt önnur en rónanna á sínum
tíma. Þeir eru fyrst og fremst fjöl-
skyldufeður, og það er litið á þetta
sem fjölskyldusjúkdóm. Það er
kannski ekkert nýtt við það lengur,
það er bara hluti af opinberri að-
stoð núna.
En þjóðfélagið er ekki búið að
átta sig á eða finna neinar lausnir á
því hvernig eigi að taka á ungum
atvinnulausum heimilislausum
misnotendum, sem er sundurlaus-
ari hópur. Sumir þeirra eru með
geðraskanir, en ekki allir.
Þetta hefur verið þannig að lög-
reglan er að handtaka sama mann-
inn aftur og aftur fyrir fíkniefna-
neyslu. Ekkert breytist nema lög-
reglan sér að heilsu hans hrakar og
félagsleg staða versnar. Sama gild-
ir um þá sem eru að ákæra í þess-
um málum og dæma. Þeir upplifa
þennan vanda líka og hafa í raun
ekki mörg úrræði.
Í öllum samfélögum í kringum
okkur er verið að velta því fyrir
sér hvernig er hægt að nálgast
þennan hóp.
Hins vegar þyrfti ef til vill ekki
að gera svo mikið til þess að þess-
um hópi líði eitthvað örlítið betur.“
Meðferð eða aðstoð
„Bæði hér á landi og í nágranna-
löndunum eru fangelsisyfirvöld að
velta því fyrir sér hvernig hægt sé
að bjóða upp á einhvers konar með-
ferð fyrir fangana. Straumarnir
blása svolítið í þá áttina núna. Og
þá er ekki verið að tala um þessa
kröfuhörðu meðferð sem SÁÁ hef-
ur verið með, heldur frekar félags-
lega grundvallaraðstoð.
Það fylgja því mikil sálræn og
andleg átök að fara í meðferð. Fólk
þarf að takast mikið á við sitt eigið
líf. Flestir fyllast sektarkennd og
finnst þeir hafa farið illa með lífið,
ævina og jafnvel með ævi annarra.
Þetta er mjög átakamikið ferli, og
þess vegna eru alls ekki allir til-
búnir til þess að leggja strax af
stað í það.
Þess vegna held ég að það þurfi
að vera lægri þröskuldur inn í ein-
hvers konar húsaskjól þar sem boð-
ið er upp á aðstoð og stuðning og
lágmarks umönnun.“
gudsteinn@frettabladid.is
32 25. janúar 2003 LAUGARDAGUR
- Silkimarkaður -
Rýmingarsala - 100% silki
Silkináttföt: 6.000 kr.
Silkináttkjólar: 4.500 kr.
Silkisloppar: 5.000 kr.
Herraskyrtur og bindi úr tælensku silki.
Handofin Pashmina og kasmírtreflar
og sjöl frá Nepal.
Silka
Laugavegi 20. Opið föstudag 15–18.
Laugardag 12–18. Búðin lokar endanlega eftir helgi.
Við, rónarnir
og fíklarnir
Mikilvægi veitingahúsa í lífi ungs fólks hefur aukist mjög á síðustu árum.
Jafnframt hefur áfengisneysla vaxið mikið. Hildigunnur Ólafsdóttir
afbrotafræðingur hefur rannsakað sögu þessara mála.
DOTTAÐ Á ALMANNAFÆRI
Fyrir nokkrum áratugum beindi lögreglan stórum hluta krafta sinna að því að handtaka þá
sem sáust ölvaðir á almannafæri. Mjög hefur dregið úr þessu..
SÝNILEGT EFTIRLIT LÖGREGLU
Hildigunnur telur að öryggismyndavélar
veiti fólki falskt öryggi, sem aldrei getur
komið í staðinn fyrir sýnilegt eftirlit lögregl-
unnar.
HILDIGUNNUR ÓLAFSDÓTTIR AFBROTAFRÆÐINGUR
Réttmæti þess að ríkið hafi afskipti af áfengisneyslu hefur verið dregið æ meira í efa, jafnvel þótt ríkið beri kostnaðinn af afleiðingunum.
Handtökur vegna ölvunar Fjöldi veitingastaða Hlutfall af áfengi
á almannafæri í Reykjavík með áfengisveitingaleyfi selt í veitingahúsum
(á 1000 íbúa)
1955 53,2 1
1960 62,1
1970 74,0 16
1975 88,2
1980 60,4 22 11%
1990 34,3 92 20%
2000 14,9 182 24%
2001 177
2002 193