Fréttablaðið - 04.04.2004, Blaðsíða 45

33SUNNUDAGUR 4. apríl 2004
hjúkrunar- og kynfræðingur
væri kölluð til. Hún var enda
eini fræðimaðurinn á því sviði í
samfélaginu. Fræðilegur áhugi
hennar á kynlífi vaknaði þegar
hún nam hjúkrunarfræði við
HÍ. „Mikið var rætt um nauð-
syn þess að huga að manneskj-
unni í heild sinni og taka tillit til
allra þátta í sambandi við heil-
brigði. Ég tók eftir ákveðnu
misræmi því ekki var mikið
rætt um áhrif sjúkdóma eða
fötlunar á kynlíf eða náin sam-
bönd og þegar kom að því að
velja rannsóknarefni í sam-
bandi við BS-lokaverkefnið
ákvað ég að stinga upp á því við
samnemendur mína að rann-
saka viðhorf og þekkingu á kyn-
fræðum meðal hjúkrunarfræði-
nema. Þær tóku því vel og þar
með var grunnurinn lagður að
fræðilegum áhuga mínum.“
Jóna Ingibjörg lét ekki þar
við sitja heldur hélt í fram-
haldsnám til Bandaríkjanna og
lauk þar meistaranámi í mennt-
unarfræðum á sviði kyn-
fræðslu. Það sagði sig því sjálft
að hún færi að sinna kynlífs-
fræðslu. „Með þessa menntun
var sjálfgefið að ég færi að
starfa við kynfræðslu og ég hef
komið víða við. Um það leyti
sem ég útskrifast voru heil-
brigðisyfirvöld og almenningur
farin að hafa áhyggjur af út-
breiðslu HIV-veirunnar og
vann ég t.d. við forvarnir á
sviði alnæmis og var aðalskipu-
leggjandi fyrstu könnunar á
kynhegðun sem gerð var hér-
lendis á landsvísu. Með mitt
nám var ég rétt manneskja á
réttum stað, á þessum tíma. Síð-
an hef ég bætt við mig tveggja
ára námi í viðtalsmeðferð
(psykoterapi) í Danmörku og
með þá viðbótarmenntun hef ég
verið að breikka minn starfs-
vettvang og farið að sinna
meira klínískri kynfræði þótt
ég kenni líka.“
Jóna Ingibjörg segir margt
enn ógert í kynlífsfræðslu og
nefnir að foreldrar þurfi, nú
sem aldrei fyrr, að ræða við
börn sín um þessi mál. „For-
eldrar og skólarnir þurfa að
taka sig á í kynfræðslu til að
vega upp á móti allri neikvæðu
umræðunni um misnotkun, ped-
ófílíu, vændi og þar fram eftir
götunum. Það er fullt af við-
horfamótun og óformlegri kyn-
fræðslu í gangi og stóra spurn-
ingin er hvort maður ætli að
vera með í þeirri umræðu eða
láta fjölmiðlana blása brengl-
uðu myndina upp svo að núver-
andi kynslóð haldi að svona sé
kynlíf flestra eða eigi að vera
það.“
Verður sjaldan leið á kyn-
lífsumræðu
Fólk hugsar gjarnan um sín
hjartans mál þegar það leggst á
koddann á kvöldin og jafnvel
líka þegar það vaknar daginn
eftir. Jóna Ingibjörg segist
reyna að skilja vinnuna eftir í
vinnunni og kúpla sig frá henni
þegar hún er komin heim, þó
það takist nú ekki alltaf. En er
mikill fræðilegur áhugi á kyn-
lífi í samfélaginu? „Það eru enn
of fáir sem sýna málefninu
nægilegan áhuga faglega séð en
þó finnst mér t.d. heimilislækn-
ar, starfsfólk á endurhæfingar-
sviði, skólahjúkrunarfræðingar
og fleiri heilbrigðishópar vera
farnir að sýna því meiri skiln-
ing og áhuga. Það er eins og
feimnin sé smám saman að
rjátlast af fagfólki.“
Eins og gengur getur fólk
fengið leið á vinnunni sinni og
baráttumálum líka. Verður
Jóna Ingibjörg aldrei leið á
kynlífsumræðu? „Það get ég
ekki sagt. Það er helst ef ég er á
mannamótum og einhver nálg-
ast mig í glasi og vill fara að
ræða sín kynlífsvandamál, slíkt
fyllerísraus finnst mér frekar
leiðinlegt og það getur líka pirr-
að mig þegar ég tek eftir því
þegar reynt er að sjúk-
dómsvæða kynlífið og telja
heilbrigðu fólki trú um að það
sé ekki í lagi. Svo finnst mér
dapurlegt hvað lítið af gæða-
bókum er gefið út á íslensku um
kynferðismál. Það er orðin svo-
lítið þreytt tugga að gera út á
poppsálfræðibækur um kynlíf
sem yfirleitt eru tómar klisjur
út í gegn. Það vantar vönduðu
bækurnar fyrir almenning.“
En hvernig er með ættingja
og vini Jónu Ingibjargar, þurfa
þeir að hlýða á stöðugar ræður
um kynlíf? „Þú ættir frekar að
spyrja þá. Ég er ekki í neinum
prédikunargír og hef aldrei
verið í sambandi við kynferðis-
mál. Hef einfaldlega áhuga á
þessu sviði mannlífsins og er
svo heppin að vinna við það, læt
það duga. Eyði svo frítíma mín-
um helst í annað.“
Jóhannes Gunnars-
son – neytendamál
Hending réði því að mjólkur-fræðingurinn Jóhannes
Gunnarsson hóf afskipti af
neytendamálum en hann hefur
verið í forystu í málaflokknum
um margra ára skeið. „Ég vann
í Mjólkursamlaginu í Borgar-
nesi þegar nokkrar konur í
bænum skrifuðu Neytendasam-
tökunum bréf og kvörtuðu und-
an slælegri þjónustu verslana í
Borgarnesi. Í kjölfarið bað þá-
verandi formaður samtakanna,
sem var kunningi föður míns,
mig um að boða til opins fundar
um málefnið og í framhaldinu
var stofnuð deild innan NS í
Borgarnesi. Þannig hófust af-
skipti mín af neytendamálum,”
segir Jóhannes sem hafði ekk-
ert pælt í málaflokknum fram
að því.
Síðar var hann kjörinn í
stjórn Neytendasamtakanna og
gerðist fljótt mjög virkur í
henni og af því leiddi að hann
hætti í mjólkinni og fór að
vinna að verðkönnunum hjá
Verðlagsstofnun, forvera Sam-
keppnisstofnunar. Árið 1990
gerði hann svo hobbýið að lifi-
brauði og hóf störf hjá Neyt-
endasamtökunum.
Neytendamálin heilla Jó-
hannes, ekki síst þar sem þau
snúast um mörg spennandi
verkefni í þágu almennings. En
finnst honum hann hafa fengið
einhverju áorkað? „Það er
erfitt fyrir mig að dæma um
það en ég er ekki í nokkrum
vafa um að Neytendasamtökin
sem slík hafa fengið mörgu
áorkað í gegnum tíðina. Neyt-
endalöggjöfin er orðin betri, að
hluta til vegna þrýstings sam-
takanna og að hluta til í gegnum
EES-samninginn. Við höfum
stokkað dálítið upp í stöðnuðu
landbúnaðarkerfi, t.d. með und-
irskriftarsöfnun gegn einokun í
sölu grænmetis og kartaflna
fyrir nokkrum árum. Svo get ég
nefnt að hin skarpa gagnrýni
okkar gagnvart bönkum og
tryggingarfélögum hefur kom-
ið hreyfingu á þær greinar.“ Jó-
hannes vill þó ekki þakka sjálf-
um sér þessar breytingar eða
aðrar og bendir á að oft sé erfitt
að greina orsakir og afleiðing-
ar: „Stjórnmálamennirnir hafa
gert margt gott en ekki er auð-
velt að segja til um hvers vegna
þeir gerðu það; Gerðu þeir það í
pólitískum tilgangi eða vegna
þrýstings Neytendasamtak-
anna?“
Alltaf á vaktinni
Neytendamálin eru yfir og
allt um kring og Jóhannes hugs-
ar um þau vakinn og sofinn. „Ég
vinn langan vinnudag enda
neytendamálin bæði starf og
áhugamál. Gríðarlega mörg
mál hvíla á okkur sem störfum
hjá samtökunum og þar sem við
erum undirmönnuð leggst
margt á fáa. Ég er alltaf á vakt-
inni og fjölmiðlar hringja t.d. í
mig um helgar og á kvöldin.“
En í ljósi þessa, verður Jó-
hannes aldrei leiður á neyt-
endamálum? „Nei, ekki sem
slíkum enda fjölbreytnin mik-
il,“ segir hann og nefnir sem
dæmi um fjölbreytnina að hann
hafi í vikunni verið í tveimur
útvarpsviðtölum, annars vegar
um frumvarp til innheimtulaga
og hins vegar verðskrá síma-
fyrirtækja. „En vissulega getur
komið upp leiði ef maður hefur
verið lengi að vasast í tilteknu
máli.“
Jóhannes segist eflaust
messa í einhverjum mæli um
neytendamál yfir fólki í kring-
um sig. „Ég er hins vegar far-
inn að reyna að passa mig á að
gera það ekki. Ég gat verið
þreytandi á stundum þegar ég
var yngri og í þessu af mikilli
hugsjón en tek ekki upp neyt-
endamál að fyrra bragði við
fólk nema þá til að leita ráða.
Ég er hins vegar formaður í al-
mannasamtökum og lít þannig á
að ef fólk vill tala við mig hvar
sem ég er þá ræði ég við alla.“
Rúna Jónsdóttir –
kynferðislegt ofbeldi
Rúna Jónsdóttir hefur alltafhaft sterka réttlætiskennd
og snemma varð hún virk í
kvenna- og friðarhreyfingun-
um. Fyrir 16 árum urðu kafla-
skil í lífi hennar þegar hún fór
að vinna í Kvennaathvarfinu.
„Það þyrmdi yfir mig við að
uppgötva hversu falið, útbreitt
og alvarlegt kynbundið ofbeldi
var á Íslandi og ég gat ekki með
nokkru móti sætt mig við það,“
segir Rúna en tekur fram að
hún sjálf sé ein af þeim heppnu
sem ekki hafa verið beitt alvar-
legu ofbeldi sjálf.
Rúna nam líffræði og ætlaði
í framhaldsnám í greininni en
eftir störf sín fyrir Kvennalist-
ann og síðar í Kvennaathvarf-
inu snérist henni hugur. „Ég
hafði verið mjög ánægð í líf-
fræði og var á leiðinni í fram-
haldsnám, fór meira að segja til
Noregs til þess að læra. Ofbeld-
ið var mér hins vegar svo ofar-
lega í huga að ég lærði félags-
ráðgjöf og hef síðan þá verið að
kljást við það ásamt öðrum
skemmtilegum verkum sem
snerta málefni kynjanna.“
Kynferðislegt ofbeldi er í
alla staði óhuggulegt og ömur-
legt en finnst Rúnu eitthvað
heillandi við störf sín? „Já mér
finnst ég oftast mjög lánsöm að
vera í þessu starfi og nýt þess
að vinna það. Það gefur mikla
lífsfyllingu að vinna verk sem
manni finnast þörf og það er
líka ánægjulegt hversu maka-
laust fólk er þegar það ákveður
að láta sér líða betur, þá tekst
það nærri alltaf.“
Rúna segir að margt hafi
breyst á þeim stutta tíma sem lið-
inn er frá því að kynferðislegt of-
beldi komst til opinberrar um-
ræðu að einhverju marki og segir
að sem betur fer sé það ekki bara
hún sem hafi áhuga á að uppræta
þessa meinsemd. „Mér finnst
mikil vitundarvakning hafa átt
sér stað, fjölmiðlar hafa orðið
málefnalegri, það hafa orðið laga-
bætur og það hafa bæst við úr-
ræði eins og Barnahús og Neyðar-
móttaka – þó það hafi komið mér á
óvart að enn þurfi að standa vörð
um tilvist hennar.“
Margt er þó enn óunnið og í
því felst einmitt ögrun Rúnu. Í
því sambandi nefnir hún að ríka
nauðsyn beri til að auka
fræðslu hjá öllum fagstéttunum
sem að málum koma auk þess
sem bæta þurfi réttarkerfið.
„Það þarf að ráðast í metnaðar-
fulla endurskoðun á kynferðis-
brotakafla hegningarlaganna
sem endurspeglar þá þekkingu
sem safnast hefur um þessi mál
og hreinsa út úrelt ákvæði. Það
þarf líka að stíga ný og mikil-
væg skref í fræðslumálum með
því að beina forvarnartali til
karla en ekki kvenna.“
Fær góðar hugmyndir í svefn-
rofunum
Rúna neitar því ekki að hún
hugsi um málaflokkinn þegar
hún fer að sofa á kvöldin og
eins þegar hún vaknar á morgn-
ana.“ Það er svo sem ekkert til
að skammast sín fyrir. Ég hef
brennandi áhuga á því sem ég
er að gera og fæ stundum
andsk... góðar hugmyndir í
svefnrofunum.
Þó Rúna hafi fengist við kyn-
ferðislegt ofbeldi um margra
ára bil virðist ekkert lát á
áhuga hennar á málinu. Þvert á
móti vex hann með aukinni
þekkingu og reynslu. En verður
hún aldrei leið á þessu? „Jú, jú,
en afar sjaldan og þá bara í
stuttan tíma í einu,“ segir hún.
Rúna reynir meðvitað að
forðast að bera út boðskapinn
meðal fjölskyldu og vina: „Ekki
bara þeirra vegna, heldur líka
mín vegna. Ein af ástæðunum
fyrir því að áhugi minn endist
er sú að ég á mér önnur áhuga-
mál og góða fjölskyldu og vini
sem deila þeim með mér. Ég næ
því auðveldlega að hreinsa hug-
ann þegar ég er í fríi.
Verður fólkið í kringum hana
þá aldrei leitt á málefninu? „Jú,
jú, en e.t.v. er ég nokkuð ónæm
fyrir því. Það er helst að dætur
mínar þrjár sem aldrei hafa
lært að þegja láti mig heyra það
en í ótrúlega umburðarlyndum
tóni þó. Ég dáist að manninum
mínum, Tómasi Jónssyni, sem
stöðugt hvetur mig til dáða og
sýnir ótrúlega þolinmæði þegar
ég kemst á flug í rausi mínu og
er fjarverandi frá heimilinu
langtímum saman í viðleitni
minni til þess að breyta heimin-
um. ■
JÓHANNES GUNNARSSON
Tilviljun réði því að hann leiddist út í neytendamálin.
RÚNA JÓNSDÓTTIR
Það þyrmdi yfir hana þegar hún sá hversu falið, útbreitt og alvarlegt kynbundið ofbeldi er.