Tíminn - 06.05.1973, Qupperneq 20

20
TÍMINN
Sunnudagur 6. mai 1973.
Þórarinn l>órarinsson, fyrruin skóiastjóri á Eifium
gera grein fyrir þvi, hversu mikil
kolaþörfin hefur verið á bæjum?
— A meðan járnbræðslan var
um hönd höfð, var kolaþörfin i
hámarki. Þegar hún lagðist
niður, um 1400 eða þar um bil,
dregur strax úr kolaþörfinni. En
járnsmiðin hélt áfram, það er að
segja að smiða úr þvi járni, sem
flutt var til landsins, en það telst
mönnum til, að hafi verið um það
bil 45 tonn árlega. Hversu mikið
þurfti til þessara smiða, vita
menn ekki með neinni vissu, en
Jónas Jónasson segir, að þurft
hafi eitt kvartil af kolumtil þess
að smiða islenzka grasljáinn, en
aðrir heila tunnu. Annað vitum
við með vissu eftir áreiðanlegum
heimildum: Það þurfti að meðal-
tali um það bil fjórar tunnur af
kolum á hvert einasta býli á land-
inu, aðeins til þess að dengja ljá-
ina. Heimildarmaður að þvi er
Ölafur Ölafsson, lektor i Kóngs-
bergi i Noregi, en hann skrifaði
um þetta greinírit Lærdómslista-
félagsins árið 1787. Þar kemst
hann að þeirri niðurstöðu, eftir
sinni reynslu og athugun, að lág-
markið séu fjórar tunnur á býli.
Sum býlin þurfi meira, og þar á
hann að sjálfsögðu við mannmörg
stórbýli, en önnur aftur á móti
minna, svo að þetta jafni sig upp.
Það er einnig hægt að færa sönnur
á þessar tölur eftir öðrum
heimildum, þótt ég reki þær ekki
hér.
Þá er það tala býlanna. Hún er
að sjálfsögðu nokkuð mismun-
andi eftir árferði. Þegar Ólafur
gerir sina athugun, telur hann
„HELDUR EN DEYJA..."
KITT AF ÞVÍ, sem viö þykjumst
vita um fortifilands okkar, er, aö
það liafi verifi meira vaxið skógi
áður fyrr en nú er.
Þó er langt frá að menn séu á
einu máli um þetta, og þvi siður,
að mönnuni komi alveg saman
um, af hverju það stafar, að ekki
er allt eins og áður var i þessu
efni.
Um þetta hefur verið skrafað,
skrifað og deilt ,og er ekki ætlunin
að rekja það hér. En einn er sá
maður, sem rannsakað hefur
þessa hluti, og ef til víll eftir
nokkuð annarri leið, en margir
aðrir. Það er Þórarinn Þórarins-
son, fyrrum skólasljóri á Eiðuin.
Hann var þvi sóllur heim, ekki
alls fyrir löngu, og beðinn að
segja lesendum Timans frá þeim
athugunum, sem hann hefur gert.
— Mig langar þá að spyrja þig
fyrst, Þórarinn: Hvað kom þér til
þess að fara að rannsaka þessa
hluti?
Það stafaði einfaldlega af
þvi, að um þetta deildu menn,
sem fólk varð að taka mark á,
þótt vissulega væru öfgar á báða
bóga, og þvi datt mér i hug, hvort
ekki væri unnt að komast nær
sannleikanum eftir öðrum leiðum
en farnar hafa verið. — Hvort
heldur sem menn l'óru eftir sög-
um Ara fróða, eða byggðu skoö-
anir sinar á þvi, sem þeir rekast á
i jarðlögunum, eins og t.d.hinir
ungu jarðvegsfræðingar. En
niðurslöður þeirra benda einmitt
til þess, að landið hafi verið viði
vaxið milli fjalls og fjöru, eins og
Ari segir.
Þjóðin lifði
á grasinu
— Þú hefur tekið heilmikið
saman um þetta efni?
— Já, dálitið, og það er bezt að
ég lesi hér nokkra punkta úr þvi.
Ef við værum um það spurð,
hver af landsgæðum Islands það
eru, sem þjóðin á mest að þakka
það, að hún gat lifað i landi sinu
fyrstu þúsund árin, þá blandast
mér ekki hugur um, að svarið
yrði: tslenzka grasið. Allt frá
upphafi sögu sinnar voru ts-
lendingar landbúnaðarþjóð, og
fram undir siðustu aldamót lifðu
yfir niu tiundu hlutar þjóðarinnar
á landbúnaði. Búskaparhættir
máttu heita óbreyttir i þessi þús-
und ár, vinnubrögð og vinnutæki
hin sömu og i öndverðri tslands
sögu. öll lifsafkoma þjóðarinnar
byggðist á þvi, að hægt væri að
afla nægilegs vetrarfóðurs fyrir
skepnurnar. Titt var að standa
lengi við sláttinn, allt að átján
stundum, segir Jónas Jónasson i
bóksinni, tslenzkum þjóðháttum,
og ég heyrði um það talað i ung-
dæmi minu i Fljótsdal, að vinnu-
mennirnir á bæ einum þar, hefðu
stundum vaknað um sláttinn i
fanginu á húsbóndanum við það,
að hann var að færa þá i sokkana.
Allar þessar fyrstu aldir var
ekki nema ein leið til þess að losa
grasið: Það var að slá það. Til
þess voru notaðir islenzkir ein-
járnungsljáir, grasljáirnir, svo-
kölluðu, til aðgreiningar frá torf-
ljáum og reiðingsljáum. Nægjan-
legir ljáir þurftu þvi að vera til á
hverjum bæ og jafnframt aðstaða
til þess að dengja þá. Það var
gert i smiðju, og þurfti þvi að
vera smiðjunefna á hverju býli.
Til 1 jáadengslunarinnar þurfti
viðarkol, gerð úr birkikurli. Tvær
kolahitanir þurfti til að dengja
ljáinn, sú fyrri var undir sjálfa
klöppunina, sú siðari undir herzl-
una.
Járnið, sem notað var i ljáina,
var brætt úr mýrarrauða fram
yfir 1400 eða um fimm alda skeið.
Þegar hægðist um verzlun á 15.
öld, er tekið að flytja inn járn, og
leggst þá járnvinnsla niður hér á
landi, smátt og smátt.
Kolaþörfin var
gífurleg
— Er nokkur leið til þess að
býlin vera tæp sex þúsund, en það
er rétt eftir móðuharðindin, og er
þvi alveg hægt að gera ráð fyrir
þvi, að þau hafi verið á milli sex
og sjö þúsund yfir allt iandið,
þegar ekki lét óvenjulega illa i
ári.
Við skulum halda okkur við
lægri töluna, sex þúsund býli. Ef
nú hvert býli hefur þurft fjórar
tunnur af kolum árlega, er ekki
mikill vandi að sjá, að það eru að
minnsta kosti tuttugu og fjögur
þúsund tunnur af kolum, sem
þurft hefur á öllu landinu, ár
hvert.
— En er hægt að vita, hve mik-
inn skóg þurfti i þessar 24 þúsund
kolatunnur?
— Já. Það er hægt að komast
mjög nærri þvi með þeim einfalda
hætti að mæla kolagrafirnar.
Jónas frá Hrafnagili og reyndar
fleiri heimildarmenn segja, að
þrjár til fimm kolatunnur hafi
komið úr hverri gröf. Viðurinn
var kurlaður niður i um það bil
sentimetra búta, sem siðan var
raðað i grafirnar. Þegar þetta var
höggvið, þeyttust kurlin i allar
áttir, og gat stundum orðið erfitt
að koma öllum kurlum til grafar
— eins og það er enn þann dag i
dag, þótt i annarri merkingu sé.
Úr fslenzkum birkiskógi
Frá Vaglaskógi