Fréttablaðið - 09.12.2004, Blaðsíða 24

„Frumkvæðið kom frá okkur um að
þetta væri nauðsynlegt, eftir að við
fengum mjög dökka skýrslu um
ástand fiskstofnanna í árslok 1983,“
segir Kristján Ragnarsson, sem var
formaður og framkvæmdastjóri
Landssambands útvegsmanna um
árabil. „Svo lengi sem ég var
formaður LÍÚ talaði
ég fyrir því að við
ættum að fara að
ráð-
leggingum fiskifræðinga.
Þær væru vissulega umdeildar
en við hefðum ekkert betra að
styðja okkur við.“ Kristján viðurkenn-
ir að í fyrstu hafi hann ekki séð fram
á að kvótakerfið yrði við lýði til lang-
frama. „Ég skal játa það fyrstur
manna að þegar ég fór um landið
og talaði fyrir þessu kerfi og reyndi
að sannfæra menn þá talaði ég um
þetta sem tímabundna ráðstöfun. Á
þeim tíma sá ég ekki fyrir að þetta
yrði langvarandi. En þegar fram liðu
stundir sá ég að frjáls veiði væri eitt-
hvað sem aldrei kæmi aftur. Hins
vegar get ég ekki tekið undir að
þetta hafi verið stærsta löglega
eignatilfærsla landsins eins og
stundum er sagt. Þá hefði ég ekki
tekið þátt í henni sjálfur.“
Kristján gaf lítið fyrir hugmyndir
manna um að óveiddum kvóta yrði
skilað. „Það hefði bara leitt til enn
meiri sóknar. Það merkilegasta við
kvótakerfið er að það voru útgerð-
armenn sem keyptu þær aflaheim-
ildir sem voru til sölu. Þannig stóð
sjávarútvegurinn fyrir allri hagræð-
ingu á eigin kostnað, ólíkt því sem
gerðist í nágrannalöndum okkar þar
sem hagræðingin var að mestu leyti
kostuð af ríkinu.“
Og Kristján efast ekki um gagnsemi
kvótakerfisins. „Það hefur skilað gríðar-
legum árangri. Ég get ekki einu sinni
hugsað til þess hvernig efnahags-
ástandið á Íslandi væri í dag ef við
hefðum ekki kvótakerfið. Tækifærið
sem gafst var nýtt og hefur gefið þjóð-
inni mestan mögulegan arð af þessari
auðlind sem hafið er og er undirstað-
an í íslensku samfélagi.“
Kvóti í 20ár
Við höfðum bent á þetta ínokkur ár en því var aldreiansað, þó við rifum kjaft
eins og við gátum,“ segir Jakob
Jakobsson, fiskifræðingur og
fyrrverandi forstjóri Hafrann-
sóknarstofnunarinnar, þegar hann
rifjar upp árin og misserin áður
en kvótakerfið var tekið upp.
„Ástandið var orðið það alvarlegt
að það rann upp fyrir mönnum að
það var ekki hægt að standa hjá
aðgerðalaus. Það breytti líka
miklu að Halldór Ásgrímsson tók
við sem sjávarútvegsráðherra og
tók málið föstum tökum.“
Þó að deilur hafi einkennt alla
umræðu um kvótakerfið undan-
farin ár og þjóðin skipst í fylking-
ar eftir afstöðu til þess var and-
rúmsloftið í samfélaginu annað á
árunum kringum 1980. Orð á borð
við kvótakóngar og sægreifar
voru ekki til í orðabókinni, þá
voru menn bara útgerðarmenn og
rekstur útgerðanna snérist um að
veiða og vinna fisk. Og það var
einmitt fiskurinn sem kallaði á
kerfið. Þorskstofninum hafði
hrakað mjög og fiskifræðingar
lengi bent á að röggsamra að-
gerða væri þörf. Haustið 1975
kom út skýrsla Hafrannsóknar-
stofnunarinnar um ástand fiski-
stofnanna þar sem þungum
áhyggjum af þorskinum var lýst
og bent á nauðsyn þess að draga
úr sókninni. Var skýrslan jafnan
kölluð Svarta skýrslan.
Stjórnmálamenn áttu ekki aðra
kosti en að grípa til einhverra að-
gerða en gerðu vart meira en að
setja plástur á sárið. Skrapdaga-
kerfinu var komið á fót 1977 en í
því fólst að þorskveiðar voru
bannaðar í tiltekinn dagafjölda ár
hvert og voru þeir dagar nýttir til
að skrapa upp aðrar og verðminni
tegundir. Þannig kom nafngiftin.
Skrapdögunum fjölgaði ár frá
ári og voru að lokum
orðnir 150 en allt kom
fyrir ekki, kerfið reyndist
engin vörn fyrir þorskinn.
Kolsvarta skýrslan
Nokkrir höfðu hreyft hugmynd-
um um að stýra þorskveiðum
með kvóta um og fyrir 1980. Jón
Sigurðsson, forstjóri Þjóðhags-
stofnunar, Björn Dagbjartsson,
forstjóri Rannsóknarstofnunar
fiskiðnaðarins, og Jónas Blöndal,
skrifstofustjóri Fiskifélagsins
höfðu allir lagt slíkt til, í ræðu
eða riti. En það var Halldór Ás-
grímsson, sem varð sjávarút-
vegsráðherra í maí 1983, sem lét
kné fylgja kviði og lýsti því yfir í
ræðu á aðalfundi LÍÚ það ár að
kvótakerfi skyldi tekið upp til
bráðabyrgða.
Það sem ýtti endanlega við
mönnum um nauðsyn þess að
grípa til haldbetri ráðstafana en
áður hafði gert var ný skýrsla frá
Hafrannsóknarstofnuninni .
Formlega hét hún; Ástand nytja-
stofna á Íslandsmiðum og afla-
horfur 1983, en var í daglegu tali
kölluð Kolsvarta skýrslan. Í
henni sagði meðal annars: „Nið-
urstaðan er í stuttu máli sú að
þorskstofninn muni fara minnk-
andi á næstu árum, þar sem allir
árgangar frá 1977 virðast undir
meðallagi og stóri árgangurinn
frá 1973 fer að hverfa úr veið-
inni.“
Kristján Ragnarsson, þá for-
maður Landssambands íslenskra
útvegsmanna, studdi mjög hug-
myndir um kvótakerfi en hann
hafði kynnt sér slíkt veiðistjórn-
unarfyrirkomulag í Kanada.
Kristján kennir stjórnmálamönn-
um um þá stöðu sem upp var
komin í lífríkinu. „Það var búið
að marg halda framhjá ráðlegg-
ingum fiskifræðinga og bæta við
sóknina af misvitrum stjórn-
málamönnum sem þá fóru með
sjávarútvegsmál. Þeir virtust
bera takmarkað skynbragð
á vandamálið. Það skipti
miklu máli að Halldór Ásgríms-
son varð sjávarútvegsráðherra.
Þetta mál hefði aldrei náð fram
að ganga nema fyrir pólitíska
forystu hans.“
Sátt um úthlutun
Það varð að ráði að stjórna veið-
um á helstu botnfisktegundum
með aflamarkskerfi sem síðar
nefndist í daglegu tali kvótakerfi.
Þorskur, ýsa, ufsi, karfi, grálúða,
steinbítur og skarkoli voru bund-
in í kvóta og honum úthlutað eftir
veiðireynslu skipa og manna síð-
ustu þriggja ára á undan.
Ljóst var þó að flestir mátu
kerfið illskásta kostinn í stöð-
unni. „Þess ber þó að geta að
flestir [viðmælendur nefndarinn-
ar] töldu kvótakerfið gallað og
erfitt í framkvæmd, en þó óhjá-
kvæmilegt að gera tilraun með
það í eitt ár eins og frumvarpið
sjálft gerir ráð fyrir,“ sagði í
nefndaráliti Alþingis 1983.
Almennt er talið að vel hafi
tekist til við úthlutun kvótans og
rifjar Kristján Ragnarsson upp
að alvarlegur ágreiningur hefur
ekki risið um skiptinguna. „Ég
minnist þess að ekki eitt einasta
ágreiningsmál hefur komið upp
sem farið hefur fyrir dómstóla.“
Um úthlutunina segir Halldór
Ásgrímsson: „Fyrst það átti á
annað borð að úthluta þessum
heimildum á einstök skip hefði
aldrei náðst önnur sátt um
hvernig að því yrði staðið en að
taka tillit til reynslu skipanna.
Hefðum við farið aðra
leið hefðum við lent í enda-
lausum deilum.“
Það er svo annað mál að mikill
ágreiningur hefur verið uppi um
kosti og galla kerfisins, útfærslu
þess og ýmsa anga og á köflum
hefur samfélagið bókstaflega
nötrað. Frjálst framsal á kvóta
sem lögleitt var 1990 hefur kallað
fram mikla heift en áður þurfti
vilyrði sveitastjórna og sjó-
mannafélaga í hverju byggðalagi
til að selja og leigja kvóta auk
samþykkis ráðherra. Nánar verð-
ur vikið að deilumálunum síðar. ■
24 9. desember 2004 FIMMTUDAGUR
Frumkvæðið
var okkar
Kristján Ragnarsson
Lög um stjórn fiskveiða
Sameign þjóðarinnar
Nytjastofnar á Íslandsmiðum eru sameign íslensku þjóðarinnar.
Markmið laga þessara er að stuðla að verndun og hagkvæmri nýt-
ingu þeirra og tryggja með því trausta atvinnu og byggð í landinu.
Úthlutun veiðiheimilda samkvæmt lögum þessum myndar ekki
eignarrétt eða óafturkallanlegt forræði einstakra aðila yfir veiði-
heimildum.
Kvótakerfið í sjávarútvegi er eitt umdeildasta
mál samfélagsins hin síðari ár. Um leið og
margir hafa hagnast óheyrilega á kerfinu hefur
því verið kennt um erfiðleika í byggðalögum
hringinn í kringum landið. Tilurð kvótakerfis-
ins, saga þess og áhrif verða rakin í Fréttablað-
inu næstu daga. Í fyrstu greininni er horft rúm
tuttugu ár aftur í tímann þegar stjórnmála-
menn gáfu loks áhyggjum fiskifræðinga af
bágri stöðu þorskstofnsins gaum.
TILLÖGUR HAFRÓ, AFLAMARK, HEILDARAFLI OG AFLAREGLA
Ár: Stofn Tillaga Aflamark Afli
1982 979 - - 388
1983 795 - - 300
1984 900 200 242 283
1985 920 200 263 326
1986 953 300 300 369
1987 1034 300 330 392
1988 1054 300 350 378
1989 1021 300 325 356
1990 834 250 300 335
1991 701 240 245 244
1992 546 250 265 274
1993 580 190 205 241
1994 578 150 165 197
1995 556 130 155 165
1996 680 155 155 170
1997 794 186 186 202
1998 721 218 218 227
1999 717 250 250 254
2000 546 250 250 257
2001 640 220 220 223
2002 679 190 190 218
2003 660 179 179 198
2004 854 209 209 -
BJÖRN ÞÓR SIGBJÖRNSSON
OG BERGSTEINN SIGURÐSSON
BLAÐAMENN
FYRSTI HLUTI
Neyðaróp
fiskifræðinga
1. grein laganna um
stjórn fiskveiða frá 1990.
Lögin og bráðabirgða-
ákvæði þeirra fylla 17
blaðsíður.
Lögunum hefur verið
breytt 33 sinnum frá því
þau voru sett.
STOFNSTÆRÐ ÞORSKS
SÍÐAN 1982
Árið 1995 var aflareglu komið á og kveður á um að nýta megi 25 prósent þorskstofnsins.
Heimild: Hafrannsóknastofnun Íslands, tölur miðast við óslægðan fisk úr sjó.