Tíminn - 07.07.1974, Blaðsíða 21

20
, TÍMINN
Sunnudagur 7. júli 1974
Sunnudagdr 7. júli 1974
TÍMINN
21
um Hall Caine. Riöum viö á þing
snemma um morguninn og var þá
fjöldi fólks aö drifa aö úr öllum
áttum, til Tynwold. Munum ver
nú litast þar um, áöur en á þing er
gengiö. Tynwold er sama orö og
Þingvöllur, sem er brúkaö um
hól, sem stendur á vellinum og er
lögberg þeirra Manarbúa. Ég
kom tvivegis á þingstaöinn og var
mér sagt, aö hóllinn væri oft
kallaöur „the law mountain”
(lagafjalliö eöa lögberg), en völl-
urinn Tynwold. A.Th. Þingmenn
neöri deildar Manarþings (The
House of Keys) eru goðarnir sem
skipa lögréttu. Var hún áður I
heiönu hofi en nú sitja þeir, tvær
tylftir manna (á öxarárþingi
voru fjórar tylftir manna i lög-
rettunni) i kórnum i St. John’s
Chapel. Úr hofi þessu ganga þeir
hátíöisgöngu til lögbergs og er
þaö lögbergsgangan eða dómaút-
færslan á öxarárþingi. Virðist
þetta allt vera meö sama sniöi og
var við Öxará. 1 fararbroddi
gengu jarl (governor) og biskup,
þá tveir deemsters (dómstjórar)
og eru þeir lögsögumenn. Vikur
þvi svo við, aö I fyrndinni voru tvö
þing á Mön og sinn lögsögumað-
urinn i hvoru. Var þeim svo
steypt saman, en lögsögumenn
haföir tveir eftir, sem áður. Þá
gengur næst efri deild (The
Council) og siðan neðri deild”.
.....geymdu i minni öll
Manarlög.”
„Þegar viö Caine komum á
Þingvöll voru þar fyrir margar
þúsundir manna. Var þar reist
tjald viö tjaid, en fánar blöktu
viö. Mikill ys var og þys milli búð-
anna, og þótti mér um stund sem
alþingi hiö forna væri risið upp úr
gröf sinni, þó ekki bæri á hinum
dýrlegu furöuverkum, sem
náttúran hefir reist við öxará.
Manarþing er jafngamalt alþingi
Þaö var stofnaö á dögum Orry
(Orra) konungs á 10. öld. Merki-
legt má þaö heita, aö lögsögu-
menn (deemsters) geymdu I
minni sinu öll Manarlög og rituöu
ekki einn lagastaf fyrr en á 15.
öld.Likt var hjá oss Islendingum
til hér um bil 1120, en Manarbúar
héldu lengur en vér fornum venj-
um. Lögin voru kölluö „breast-
laws”, brjóstlög, meðan þau voru
órituö og geymd i brjósti lögsögu-
mannsins.”
Lög, sem varða Mön, eru lesin
upp á lögbergi enn i dag, bæði á
ensku og máli eyjarskeggja,
Manx, sem er keltneskt mál og
skylt irsku og taka slik lög ekki
gildi fyrr en þau hafa verib lesin
upp á þingi og undirrituö af
jarlinum (governor eöa lands-
höfðingjanum).
„Engir hafa sæti á lögbergi
nema jarl og biskup. Lögsögu-
menn standa þar uppi og les hinn
eldri þeirra upp lög þau, sem
stjórnin hefir samþykkt, og frum-
vörp þau, sem leggja á fyrir þing-
iö, hátt og skýrt, á enska tungu i
heyranda hljóði. Siðan les sýslu-
maður hins elzta skeiðarþings,
allt hiö sama á Manarmállýzku.
Að þessu loknu er gengið aftur til
kirkju og sitja þingmenn i kór og
hefja umræöur. Og þar eru lögin
undirrituð. Þinghúsið sjálft er i
Douglas, I þrettán kilómetra fjar-
lægö.”
„Bý ég nú við sorg og
sút,
seld er Mön og rúin —”
„A 18. öld voru tollar á Mön
langtum lægri. en á Englandi.
Lentu skip þar þúsundum saman
til aö afferma vörur og stálust
Manarbúar svo með þær i myrkri
til Englands og græddu stórfé. Er
mælt, að Englendingar hafi beðið
milljóna tjón á þessum tollsvik-
um. Þoldu þeir lengi mátið, en
svo kom, að hertoginn af Athole,
sem þá (1765) var Manarkonung-
ur, — sá sér ekki annað fært en að
selja konungdæmið fyrir fé (á
fyrrnefndu ári). Eyjarskeggjar
kæröu sig kollótta um hertogann
og konungsnafnið, en illt þótti
þeim að missa shillingana og
brennivinssopann. Var þá þetta
kveðið:
There’s never an old wife
that loves a dram,
but will lament for the
Isleof Man.
Bý ég einn giö sorg og sút,
seld er Mön og rúin,
tært er vatn á konungs kút,
kátinan er flúin.
Þeir héldu áfram að stelast
meö vörur til Englands, Skot-
lands og Irlands, en nú varþað
mesta hættuferð, þvi verðir voru
á hafðir. Þó eru menn enn á lifi
(1895), sem skotizt hafa i ung-
dæmi sinu með brennivinstunnu
og miklast þeir af, karlfauskarn-
ir”.
Þola ekki „órétt eða ó-
lög”.
Sagt er, að landshöfðingjar á
Mön fari ávallt gætilega i öllum
skiptum við Manarbúa, þjóð-
erniskennd þeirra er sterk og þeir
vilja ei þola órétt eða ólög. Þess
vegna ráða þeir málum sinum
enn I dag (en leggja ákveöinn
hluta þjóðartekna sinna til
þeirra mála, er Bretar fara með,
utanrikismála, hermála o.s.frv.)
Jón Stefánsson, segir frá atviki
frá 18. öld, sem er gott dæmi um
þaö, að Manarbúar eru ódeigir, sé
reynt að knýja þá til að fallast á
það, sem þeir vilja eigi þola, og þó
jarlinn hefði herlið á þingstað,
þorði hann ekki að beita þvi, og
höfðu Manar-búar sitt fram.
„Enskir lagamenn segja, að
ensk lög afgreidd á Lundúna-
þingi, hafi gildi á Mön ef þingið
skýtur inn nafninu „Isle of Man”,
en lagamenn Manar neita þvi.
Eyjarskeggjar þola engin lög, er
þeim geðjast illa að, og hafa
stundum látið kenna á þvi. Fyrir
nokkrum árum, (fyrir eða um
1890) voru lesin upp lög á lög-
bergi, sem sjómönnum Manar
mislikaði. Gerðu þeir mikil hróp
að lögbergi og lýstu yfir af hálfu
þingheims að aldrei mundu þeir
hlýða þeim lögum, sem nú voru
upp lesin. Ætluðu þeir slikt vera
ólög, en ekki lög. Sá jarl sér ekki
annað fært þótt herlið væri til
taks, en að láta undan eyjar-
skeggjum, þvi að þeir höfðu allir
vopnazt”.
Og dr. Jón bætir við: Þótt Eng-
lendingum þetta drengilegt bragð
og létu lögin niður falla, eins og
þeirra var von og visa.
Margir urðu til þess að
„gera garðinn frægan”.
Á fyrrnefndum tima eða nokkru
fyrir aldamót, var Mön löngu orð-
in kunn sem sumardvalarstaður,
og vafalaust mun það hafa átt
sinn þátt i þvi, að heimsfrægir
menn gistu eyna, dvöldu þar
langdvölum, og var einn þeirra
skozka ljóðskáldið og skáld-
sagnahöfundurinn heimsfrægi,
Sir Walter Scott (1771-1832).
Gerist ein skáldsaga hans á
eynni. Brezki stjórnmálamaður-
inn Gladstone dvaldist þar
einnig. Og nefni ég þessa tvo
heimsfrægu menn, en nöfn þeirra
eru þjóðinni vafalaust kunnast
um, af mörgum, er nefna mætti.
Og þvi fleiri sem komu, þvi meira
var fegurð eyjarinnar rómuð. Og
fyrir aldamót slðustu var svo
komið, að til eyjarinnar komu á
annað hundrað þúsund sumar-
gestir árlega.
Hall Caine verður að sjálfsögðu
einnig að nefna, vin og velgerðar-
mann Jóns Stefánssonar en hann
var óneitanlega viðkunnur
höfundur á slnum tima. Jón bar á
hann hið mesta lof og vafalaust á
hann það lof skilið, að hann hafi
vakið mikla athygli á Mön með
skáldsögum sinum, en þrjár
þeirra gerast á eyjunni. Ein
skáldsagna hans gerist að nokkru
á tslandi (Sagan mun gerast bæði
á íslandi og Mön og nefnist á is-
lenzku Glataði sonurinn. Ég man,
að á hana var minnzt i blöðum hér
á slnum tima, og þótt hún vera
með reyfarabrag, en ég hef ekki
lesiö hana, og get þvi ekkert sagt
um hve mikið var þau ummæli aö
marka). Leikrit samdi hann upp
úr sumum skáldsagna hans, m.a.
leikritið John Storm, sem
Leikfélag Reykjavikur lék, og
fóru þau með aðalhlutverk
Guðrún Indriðadóttir og Jens B.
Waage, og er leikur þeirra enn
ljóslifandi i minningunni. J. St.
var sannfærður um langlifi
frægðar Hall Caine, en ef til vill
hefur það haft einhver áhrif, aö
Caine mun hafa reynzt honum
ákaflega vel. Hann fæddist 1853
og dó 1931. Fullu nafni hét hann
Sir Thomas Henry Hall Caine.
Ungur stundaði hann skólanám á
Mön, dvaldist þar oft, og bjó þar
seinustu æviár sin.
Fyrstu ibúar Manar
Fyrstu ibúar Manar voru stein-
aldarmenn. Þá var Mön hluti
mikillar hásléttu (Vestur-
Evrópa). Fundizt hafa leifar á
jörðu á eyjunni, sem sanna þá
skoðun. Talið er, að á isöld hafi
Mön fengið að meira eða minna
leyti þá lögun sem hún hefir enn i
dag. Þegar jökulhellur norðursins
skriðu fram og muldu i urð fjöll,
hæðir hamra, öldum saman,en á
lokaskeiðinu bráðnuðu jökulhell-
urnar og þá mótuðust að nýju, og
fáguðust fjöll og hæðir, en
Rushen-kastali
Axel Thorsteinsson
milljónir lesta af grjóti, sem mul-
izt höfðu mjölinu smærra, mynd-
uðu jarðveg og sköpuðust þannig
gróðurskilyrði eða þegar að lok-
inni isöld flæddi sjór inn yfir allt
láglendi, og innan tiðar, er jafn-
vægi komst á, fór að votta fyrir
gróðurlifi. Og er enn liðu stundir
fram þegar loftslag var farið að
mildast, var fullgerð þessi fjöll-
ótta perla trlandshafs, vogskorin,
með dölum og giljum. Og fyrir
um 5000 árum dró hlýnandi lofts-
lag nýja þjóð til landsins, Pikta.
Forfeður þeirra komu að likind-
um frá Frakklandi og Spáni til tr-
lands, og er liklegt talið að Piktar
þeir, sem settust aö á Mön, hafi
komið þangað frá Irlandi. Meðal
þeirra voru reyndir hjarðmenn og
bændur og afburða hagleiks-
menn. Fornleifar, sem fundust á
nokkrum stöðum, hafa staðfest
þetta. Þannig fundust við upp-
gröft 1943 nálægt Ronaldsway
jarðneskar leifar bónda, sem
virðist hafa verið vel efnum bú-
inn, eftir munum þeim að dæma,
sem þarna fundust.
Koma Kelta
Um 300 fyrir Krists burð yfir-
gáfu Keltar á meginlandinu
heimalönd sin og héldu vestur á
bóginn og tóku sér bólfestu á
Bretlandi, og Irlandi og sumir
settust að á Mön. Þeir tóku land
við Ronaldsway og Ramsey
(Hrafnsey, Rafnseyri (J. St.) ).
Voru þeir betur vopnum búnir en
Piktar, sigruöu þá auðveldlega,
felldu eða hröktu til fjalla, og
lögðu undir sig býli þeirra á lág-
lendinu. Fáar eru minjar á Mön
um Kelta og ekkert bendir til,að
menning hjá þeim þar hafi komizt
á eins hátt stig og hjá Keltum, er
settust að á Bretlandi. Mestar
fornleifar frá þeim tima, er Kelt-
ar voru á Mön, komu I ljós við
uppgröft nálægt Ballakaighen,
við Castletown, á suðurströnd
eyjarinnar. Fundust þar leifar
margra húsa, og var hið stærsta
þeirra hringlaga, byggt af timbri,
bg var þvermál þess yfir 27 metr-
ar.
Frá vfkingahátiðinni I Peel.
Danskeppni I Hallardanssalnum i Douglas (á Manx-hátið)
A timanum frá innrás Kelta á
Mön til brottfarar Róverja frá
Bretlandi árið 410 er ekkert vitað
um sögu Manar og Ibúa hennar.
Það var timi dularfullrar
einangrunar.
Fyrsta kirkjan
Langur timi leið frá þeim tima,
er kristniboðar fóru fyrst að
leggja leið sina til Manar, þar til
kirkja var reist þar, en það var
einhvern tima á fimmtu öld, og
reistu hana munkar, lærisveinar
Patreks helga á eyju, sem þeir
kenndu við hinn helga mann, og
kölluð St. Patrick’s Isle, og var
kirkjan honum helguð. Það var
ekki fyrr en á vikingatimanum
svo nefnda sem fyrsta tilraun var
gerð til þess að skrá sögu Manar-
konunga, og kirkjulifs. Hana
byrjaði ábótinn af Rushen 1188,
og nefnist hún „Chronica Regum
Manaiac et Insularium” (Man-
arkonungasögur og eyjanna), og
var þvi haldið áfram til ársins
1316, er klaustrið var lagt i rústir i
árás. Þetta handrit er nú eign
British Museumi Lundúnum. Þar
segir að Inis Patrick eða St.
Patricks Isle hafi verið höfuðstöð
Manx-kirkjunnar, og St. German
fyrsti biskup á eyjunni.
Koma vikinga
Vikingar réðust fyrst á Mön ár-
ið 798, rændu og rupluðu, drápu
fólk og skildu eftir brunarústir
þar sem áður bjó friðsamt fólk,
sem gat litilli eða engri vörn við
komið. Landnám vikinga á Mön
átti sér stað 850-900 og komust
yfirráð á eyjunni þá i hendur
norrænna konunga i Dyflinni.
Haraldur Noregskonungur hertók
„Vestureyjarnar” (Western
Isles), Skye, Mull og Islay, og þar
næst Mön og stofnaði konung-
dæmið „Suðureyjar og Mön”.
Biskupstitillinn „The Bishop of
Sodor and Mann” —enn við lýði,
minnir á þetta. Það yrði of langt
mál, að rekja i dagblaðapistlum
söguna þann tima, sem Mön var
undir yfirráðum norskra konunga
(855-1266), en þá komst hún undir
skozk yfirráð, og var það þar til
hún komst undir ensku krúnuna
(1765), eða helztu viðburði ald-
anna, sem komu i kjölfar vikinga-
tímans, en allt er þetta mikil
saga, — örlagarikra atburða og
átaka milli Skota og Englendinga
— og baráttusaga litillar eyþjóðar
fyrir sinu norræna ætterni af
órofa tryggð við hið bezta i þeirri
arfleifð, sem hún enn ber svipmót
af, en hér læt ég staðar numið, og
er þá efst i huga mér sú hugsun,
hvort það sé ekki nærri einsdæmi,
að smáþjóð á litilii eyju, eigi jafn
Frh. á bls. 26
HOTOR TOURS DAILY
ROUND THE ISLAND
Næsta fáorð lýsing á Islands-
söguágripi kveikti neistann —
þann vonarneista, að einhvern
tima myndi ég trland augum lita.
Þaö var lýsingin á þvi, að hér
heföu Irskir menn verið fyrir, er
Island fannst og byggðist af Nor-
egi. Þetta var á barnaskólaárun-
um sem að líkum lætur. Og svo ól
ég mina drauma um þetta, óljóst i
fyrstu, en þeir hurfu mér aldrei.
Loks rættust þeir. Ærið löng var
sú bið, þvi að ég var kominn á
sjötugs aldur, er þeir rættust. Um
fyrstu ferð mina til trlands
skrifaði ég ferðapistla, sem komu
út i bókarformi („Eyjan græna,
1957), en margar komu i kjölfar-
ið, þvi að trlandsferðirnar urðu
fleiri. Rek ég þetta ekki nánara.
En ég fór snemma að ala annan
draum, sem var nátengdur hin-
um, og samófst honum að lokum.
Og það var einnig bið. Enn lengri,
en það átti lika fyrir mér að
liggja, að sjá hann rætast. Það
var draumur um að lita Mön aug-
um, eyjuna fögru á miðju tr-
landshafi. Einnig sá draumur var
tengdur fornri sögu, og ekki spillti
það ánægjunni, er hann loks rætt-
ist að geta dvalizt þar siðsumars
nokkra yndislega sólardaga, en
það er mál margra, að Mön sé svo
vinsæll sumardvalarstaður feg-
urðar og kyrrðar vegna, að jafn-
vel hin fagra Wighteyja (Isle of
Wight) skammt undan suður-
strönd Englands hafi vart sama
aðdráttarafl og Mön — og er þetta
sagt eingöngu með tilliti til sum-
ardvalarskilyrða, — ekki með til-
liti til fornrar sögu.
Draumurinn rættist i septem-
ber i hitt eð fyrra (1972). Ég var
þá staddur I Glasgow i sumar-
leyfi, og heimför ákveðin innan
hálfs mánaðar, og i rauninni var
áform mitt, að skreppa til Norð-
ur-lrlands, til þess að heimsækja
vinafólk. Ég var þarna i Glasgow
með vinafólki að heiman 3-4 daga,
og var það nú i þann veginn að
leggja af stað heim. Veður var hið
bezta þessa* daga. Og Mön var
lika ofarlega i huganum. Og brátt
komst engin önnur hugsun að en
þessi: Nú hefirðu tækifærið. Nú
geturðu látið drauminn rætast.
Hver veit, nema áframhald verði
á þvi, að hver sólskinsdagurinn
komi af öðrum... Og ég lét slag
standa, frestaði trlandsferðinni,
og var kominn til Manar á
skemmri tima loftleiðis en það
tekur, að fljúga frá Reykjavik
norður á Akureyri. Og er þar
skemmst frá að segja, að ég var
um kyrrt rúma viku á Mön. A
hverjum degi skein sól — allan
liðlangan daginn. Og það var
hlýtt af sólu, þótt liði að septem-
berlokum.
En hverfum nú i bili nokkra
áratugi aftur i timann, nánara
tiltekið til siðari hluta fyrsta tugs
aldarinnar, en það var þá — eða
nokkru áður en ég fermdist
(1909), sem ég las fyrst einkar
fróðlega og skemmtilega grein
um Mön, svo skemmtilega, að
það hefir aldrei gleymzt Það var
grein hins kunna og mæta íslend-
ings, dr. Jóns Stefánssonar,
Alþingi hið forna á Mön
(Eimreiðin 1896), sem ég þá rakst
á og las af áhuga, og vist átti hún
sinn mikla þátt I, að ekki fölnaði
draumurinn. Er þar margt i fullu
gildi, enn i dag, þótt ferð J. St.
væri farin fyrir nær áttatiu árum
eða 1895. Leyfi ég mér að vikja
nánara að sumu, sem greinin
fjallar um, bæði vegna þess hve
skemmtileg frásögnin er, en auk
þess finnst mér vel til fallið, að
gefa blaðalesendum einmitt nú
nokkra hugmynd um hana, en
Eimreiðin gamla er vist býsna
sjaldséðorðin, og i tilvitnunum er
auk þess ýmis fróðleikur, sem
mér er hugstætt að þeir, sem
hafa — eða kynnu að fá — áhuga á
Mön, sjái, eins og Jón Stefánsson
miðlaöi honum.
Haraldur hárfagri lagði
Mön undir sig
„Úr miðju Irlandshafi milli ír-
lands, Englands og Skotlands ris
Mön (á keltnesku Mann) úr sæ
Hún er oft nefnd i sögum vorum.
Haraldur hárfagri lagði hana
undir sig og rikti lengi siðar
konungar á eynni, af norrænum
ættum. Njálssynir börðust við
Guðröð konung úr Mön. En ég
ætla mér ekki að segja sögu Man-
ar. Ég ætla að segja frá alþingi
Manarbúa, sem enn i dag er
haldið á likan hátt og i fornöld hjá
oss á Þingvöllum undir lögbergi
hinu helga og i námunda við
það”.
Manarþing kemur saman 5. júli
ár hvert enn i dagog hinar fornu
venjur, sem dr. Jón lýsir nánara
hér á eftir, eru enn i heiöri haldn-
ar. (Leturbr. minar. — A.Th.).
„Ég var staddur á Mön 5. júli
1895, þann dag, er þing var sett.
Gisti ég hjá skáldsöguhöfundin-
POINT OF AVRC
Axel Thorsteinsson:
niarbyl
PORT
ERIN
o
CAUK OF MA'N'
RAMSEY
LAXEY
DOUGLAS
Map of Motor Coach Tour
Round the Island—————
T.T. Course ______