Fréttablaðið - 18.12.2004, Síða 60

H já sjálfstæðu ríki hefði máttbúast við umfangsmikilliumræðu um stjórnar-
skrána, en hún hefur aldrei farið
fram hér á landi. Það er ekki víst að
það þurfi að breyta miklu en það er
mikilvægt að raunveruleg endur-
skoðun fari fram og hún ætti að ná
lengra út í samfélagið en ekki vera
bundið við þingmenn,“ segir Ágúst
Þór Árnason, verkefnastjóri við fé-
lagsvísinda- og lagadeild Háskólans
á Akureyri, um fyrirhugaða endur-
skoðun á stjórnarskrá Íslands.
Stjórnarskrá Íslands hefur verið
breytt alls sjö sinnum síðan hún tók
gildi árið 1944; þrisvar hefur kjör-
dæmaskipan verið breytt, kosninga-
aldur hefur tvisvar verið lækkaður,
efri og neðri deild Alþingis verið
sameinaðar og mannréttindakafli
stjórnarskránnar var endursaminn
árið 1994. Nú á að endurskoða
ákvæði sem lúta að meðal annars að
þjóðaratkvæðagreiðslu, þrískipt-
ingu ríkisvaldsins, hlutverki forseta
Íslands og kjördæmaskipan.
Ágúst Þór segir það vera lykilat-
riði að stjórnarskránni hafi aldrei
verið breytt nema með þverpóli-
tískri sátt á Alþingi, enda er erfiðara
að breyta stjórnarskránni en öðrum
lögum. Þetta getur minnkað líkurn-
ar á að þær hugmyndir sem eru uppi
á pallborðinu nái fram að ganga.
Ákvæði um þjóðaratkvæðagreiðslu
Að undanskildum ákvæðum um
málskotsrétt forseta Íslands er
hvergi minnst á hvernig hægt er að
efna til þjóðaratkvæðagreiðslu, en
líklegt þykir að víðtæk sátt náist um
að það á þessu þingi.
Það sem hugsanlega getur valdið
ágreiningi er hvernig best sé staðið
að því að knýja fram þjóðarat-
kvæðagreiðslu. „Það þarf að taka
ákvörðun um hver á að hafa þetta
vald í hendi sér, til dæmis hvort al-
menningur eigi að hafa það vald eða
hvort það eigi að liggja hjá ákveðnu
hlutfalli þingmanna,“ segir Siv Frið-
leifsdóttir, þingmaður Framsóknar-
flokksins. Hún telur að aðeins eigi
að grípa til þjóðaratkvæðagreiðslu í
málum sem víðtæk sátt ríkir um að
það þurfi að gera. Því þurfi reglurn-
ar að vera strangar en skýrar.
„Mér finnst líklegt að ákvæði um
þjóðaratkvæðagreiðslu verði bætt í
stjórnarskrána,“ segir Ágúst Þór.
„Ég hef litla trú á að það strandi á
ágreiningi um tæknilega fram-
kvæmd, það væri pólitískt gjald-
þrot.“
Málskotsréttur forseta
Þegar stjórnarskrá íslands var sam-
in fyrir lýðveldisstofnunina árið
1944 var ákvæði um forseta Íslands
meðal þeirra fáu breytinga sem voru
gerðar frá fyrri skrá. Það voru hins
vegar ekki miklar breytingar því
forsetinn tók að mestu leyti við því
hlutverki sem Danakonungur gegndi
áður sem þjóðhöfðingi Íslands.
Mestur styrr mun væntanlega
standa um málskotsrétt forsetans.
Siv Friðleifsdóttir segir að eðlilegt
sé að skoða hlutverk forseta Íslands
í ljósi atburða síðasta sumars „Það
kom mörgum þingmönnum í opna
skjöldu þegar forsetinn beitti mál-
skotsréttinum. Það gerði enginn ráð
fyrir því að þegar löggjafarvaldið
hafði tekið ákvörðun væri hægt að
koma málinu í annað ferli.“
Margrét Sverrisdóttir, fram-
kvæmdastjóri Frjálslynda flokksins
telur eðlilegt að hlutverk forseta sé
endurskoðað en segir ekki þörf á að
afnema málskotsréttinn. Ágúst
Ólafur Ágústsson, þingmaður Sam-
fylkingarinnar tekur undir það og
segir málskotsréttinn hafa sannað
gildi sitt síðasta sumar.
Ágúst Þór Árnason segir að það
myndi koma sér á óvart ef mál-
skotsrétturinn verður felldur úr
stjórnarskránni, þar sem það sé
ólíklegt að stjórnarandstaðan muni
samþykkja það.
Landið eitt kjördæmi
Síðasta stjórnarskrárbreyting var
gerð árið 1999 en þá var kjördæm-
um fækkað úr átta í sex. Þrátt fyrir
þessar breytingar finnst sumum
ekki nógu langt gengið í þeim efn-
um og vilja sjá landið gert að einu
kjördæmi og nefna þau rök að við
núverandi skipan sé atkvæðavægi
kjósenda ójafnt.
„Það verður að jafna út vægi at-
kvæða, segir Margrét Sverrisdóttir,
„ Mig grunar að það verði ekki lögð
mikil áhersla á það.“ Ágúst Ólafur
er sammála því að það eigi að gera
landið að einu kjördæmi sem og Siv
Friðleifsdóttir, en hún bætir við að
vilji til þess hafi ekki verið mikill
innan Framsóknarflokksins. „Ég
held að það myndi þó efla lands-
byggðina, segir hún.“
„Ég held að það væru mistök að
gera landið að einu kjördæmi. Það
væri til þess fallið að auka miðstýrt
flokksveldi og draga úr lýðræði,“
segir Ágúst Þór Árnason. Hann
segir að Ísrael sé eina ríki heims
þar sem slíkt fyrirkomulag finnist.
„Þar sem atkvæðavægi er jafnt er
svæðum utan aðseturs stjórnsýsl-
unnar að öllu jöfnu tryggð áhrif, til
dæmis með deildarskiptingu þings-
ins. Í neðri deild eru menn kosnir
hlutfallskosningu með jöfnu at-
kvæðavægi en í efri deild hafa full-
trúar landsvæða visst bolmagn til
að stöðva mál sem ganga þvert gegn
hagsmunum þeirra. Ef Ísland yrði
gert að einu kjördæmi myndi það
svipta landsbyggðina að verulegu
leyti möguleikum til að hafa áhrif á
eigin málefni.“
Dómstólar og hlutverk þeirra
Í stjórnarskránni er ekki minnst
einu orði á Hæstarétt Íslands. Und-
anfarin misseri hefur einnig mikið
verið deilt á að ráðherra skuli
skipa dómara í Hæstarétt. Auk
þess velta menn fyrir sér stjórn-
skipulegu vægi hans og má því bú-
ast við að ákvæðum um Hæstarétt
verði bætt við.
Pétur Blöndal, þingmaður Sjálf-
stæðisflokksins, segir brýnast að
skilgreina hlutverk Hæstaréttar
sem stjórnlagadómstóls, en einnig
komi til greina að kanna með
hvaða hætti dómarar eru
skipaðir í Hæstarétt. Undir
það taka Siv Friðleifsdóttir
og Atli Gíslason, varaþing-
maður Vinstri-Grænna,
en hann telur að eins og
málum er háttað
skorti bæði
dómsvald og
löggjafarvald
sjálfstæði.
Ágúst Þór
Árnason segir
að hugsanlega
verði breytingar
gerðar á högum
Hæstarréttar, en
þær verði ekki endi-
lega miklar þar sem
það hugnist ef til
vill ekki ákveðnum
öflum að hrófla mik-
ið við fyrirkomulag-
inu í núverandi
mynd.
Skerpt á aðskilnaði
löggjafar- og fram-
kvæmdavalds
Umræðan um skarp-
ari aðskilnað lög-
gjafar og fram-
kvæmdavalds er ekki
ný af nálinni og hefur
mörgum þótt Alþingi
beygt undir ægivald
ríkisst jórnarinnar.
„Yfirgangur fram-
kvæmdavaldsins
er orðinn mjög
mikill,“ segir Mar-
grét Sverris-
dóttir. Ágúst Ólafur Ágústsson
tekur í sama streng og segir Al-
þingi hálfgerða afgreiðslustofnun.
Pétur Blöndal bendir á að aðskiln-
aður framkvæmda- og löggjafar-
valds sé nokkuð skýr í stjórnar-
skránni en framkvæmdinni sé
ábótavant, til dæmis séu fæst laga-
frumvörp samin á Alþingi.
Siv Friðleifsdóttir hefur beitt
sér fyrir því að ráðherrar gegni
ekki jafnframt þingmennsku, held-
ur setjist varamenn á þing í þeirra
stað. Pétur Blöndal hefur stutt
þann málflutning og fulltrúar
hinna stjórnmálaflokkanna finnst
það koma til greina. „Ráðherra
skortir aðhald ef hann er beggja
vegna borðs,“ segir Margrét Sverr-
isdóttir. Ágúst Ólafur telur að
hugsanlega sé skynsamlegast að
kjósa framkvæmdavaldið beinni
kosningu og vill að eftirlitshlut-
verk þingsins sé aukið.
„Ég held að það séu ágætar lík-
ur á að það náist sátt um að ráð-
herrar sitji ekki á þingi,“ segir Siv.
„Framsóknarflokkurinn og Sam-
fylkingin hafa bæði ályktað sér-
staklega um það og það eru líka
raddir um það innan hinna flokk-
anna, þó auðvitað séu einhverjir á
móti því.“
Færi til upplýsingaöflunar jöfnuð
Ágúst Þór segir það vissulega
brýnt að skerpa á aðskilnaði fram-
kvæmda- og löggjafarvaldsins en
sú leið að ráðherrar sitji ekki á
þingi sé ekki endilega til þess
fallin að gefa þá niðurstöðu sem
vonast er eftir. Hann vísar til
reynslu Norðmanna og segir slíkt
fyrirkomulag hafi ekki endilega
haft æskileg áhrif.
Ágúst Þór telur ennfremur
að slík stjórnskipan geti jafnvel
aukið styrk stjórnarflokkanna á
kostnað stjórnarand-
stöðunnar. „Með þess-
ari breytingu réðu
stjórnarflokkarnir
ekki aðeins yfir
framkvæmdavald-
inu og heldur væru
líka með fullskipað
þinglið. Ég sé engin
bein rök fyrir
því að stuðningur
stjórnarflokkanna
við ríkisstjórnina
muni minnka eða
breytast þó ráð-
herrarnir sjálfir
sitji ekki á þingi.“
Hann telur að
aðrar leiðir séu betur
til þess fallnar
skerpa á aðskiln-
aðinum. „Það er
til dæmis hægt að
styrkja þingið að-
stöðulega séð, eins
og gert hefur verið að
sumu leyti undanfarin ár,
og auka möguleika þing-
manna til að afla sér sér-
fræðiálita. Þannig myndi
misræmi milli löggjafar-
og framkvæmdavaldsins
til að afla sér upp-
lýsinga minnka og
það er grundvall-
aratriði.“ ■
44 18. desember 2004 LAUGARDAGUR
Sófasendingin
er komin
Bæjarl ind 4 – S ími: 544 5464
ÁGÚST ÞÓR ÁRNASON Segir það grundvallaratriði að raunveruleg umræða um stjórn-
arskrána fari fram og hún nái út fyrir raðir stjórnmálmanna.
BERGSTEINN SIGURÐSSON
BLAÐAMAÐUR
FRÉTTASKÝRING
HVERJU ÞARF
AÐ BREYTA Í
STJÓRNARSKRÁNNI
Forsætisráðherra hefur boðað að stjórnarskrá Íslands skuli endurskoðuð. Þær
breytingar sem hingað til hafa verið gerðar á skránni hafa ekki falið í sér rót-
tæka endurskoðun. Skoðuð verða ákvæði sem lúta meðal annars að þjóðarat-
kvæðagreiðslu, þrískiptingu ríkisvaldsins og hlutverki forseta Íslands.
Hverju þarf að breyta?
60-61 (44-45) Stjórnarskrá 17.12.2004 14.41 Page 2