Fréttablaðið - 18.12.2004, Blaðsíða 65

eru þar algeng. Það merkir ekki að
hugsanlegt gos í nánd við Goða-
bungu verði kraftmikið heldur að-
eins að ekki megi útiloka slíka at-
burðarás.
Svo er víst að aðeins eru rúm 180
ár síðan gos kom síðast upp í Eyja-
fjallajökli og lítið en ólmt jökul-
hlaup flæddi til norðurs og þaðan
um Markarfljótsaura. Katla gaus
síðan skömmu eftir goslok í ná-
grannafjallinu. Til eru gögn um
svipaða atburðarás fyrir um 400
árum. Nokkur skjálftaórói og a.m.k.
eitt innskot í eldfjallinu komu fram
á síðasta áratug 20. aldar en virknin
hefur hjaðnað. Tiltekin lofttegund
hefur einnig streymt úr fjallinu í
áður óþekktum mæli og gæti einnig
bent til áhrifa kviku undir því. Ekki
er hægt að útiloka gos í eldfjallinu á
næstu árum en því er heldur ekki
spáð á þessu stigi. Gos í Eyjafjalla-
jökli geta staðið nokkuð lengi sbr.
síðustu umbrot sem vöruðu með
hléum í nálægt 2 ár, en þau síðustu
voru miklu minni en Kötlugos. Um
mögulega stærð eða afl næsta goss
er lítið að segja en að svo komnu
máli má gera ráð fyrir gjóskufalli
(gos í jöklinum á fjallinu) eða minni
gjósku ásamt hraunrennsli (gos
kemur upp utan jökuls).
Ólíkar hlaupleiðir
Þrjár hlaupleiðir Kötluhlaupa eru
kunnar. Sú hefðbundna um Mýr-
dalssand er enn sem fyrr líklegust.
Set úr hlaupinu 1918 er þykkast og
umfangsmest um miðbik sandsins
svo hugsanlega leitar næsta hlaup
rösklega í austur og /eða vestur og
gæti því verið meiri hætta en ella á
tjóni í byggðum beggja vegna
sandsins en varð 1918 (og lega
byggðar um margt önnur en þá).
Sólheimaleiðin er ekki útilokuð og
ekki heldur sú sem hefur verið
„hlauplaus“ lengst, þ.e. farvegur
Emstruánna og Markarfljóts. Sú
síðastnefnda telst fela í sér mesta
hættu vegna stærðar byggðanna
sem eru á hættusvæði (aðallega
Fljótshlíð og Austur- og Vestur-
Landeyjar). Hlaup af hefðbundinni
stærð þessa leið fer um breitt svæði
og ber með sér aur en aftur minna
af ís því hann situr væntanlega eft-
ir ofan byggðar að miklum hluta.
Líkur á slíku hlaupi hafa verið
metnar miklu minni en líkur á
hlaupum t.d. úr Kötlujökli (til suð-
austurs), miðað við hlaupsögu und-
anfarins árþúsunds. Hlaup úr Goða-
bungu í Mýrdalsjökli kynnu að leita
í Kötluöskjuna og þaðan t.d. um
Emstrur en einnig er hugsanlegt að
vatn brjótist undan Goðalandsjökl-
um og fram eftir farvegi Krossár
um Þórsmörk. Ekki hefur verið lagt
mat á líkur á þess konar hlaupi.
Hlaup úr Eyjafjallajökli ráðast
af legu gosstöðva og verður að gera
ráð fyrir að þau geti fallið um hvaða
lægð í undirhlíðum fjallsins sem
vera skal ef á reynir.
En hlaupin sjálf?
Gjóskufall úr Kötlugosum hefur
reynst misillskeytt í aldanna rás en
vissulega neytt fólk til að stöðva bú-
rekstur eða hætta honum í all-
nokkrum tilvikum. Mikið af gjósku
berst fram með hlaupunum. Gjósk-
an og eldingagangur eða gosgufur
valda þó flestum mun minni áhyggj-
um en Kötluhlaupin. Einkenni
þeirra er mikill ofsi, mikið vatns-
rennsli, verulegt vatnsmagn, stutt-
ur hlauptími og mikill eðju- og jaka-
burður. Rennslismat fæst úr sam-
tímalýsingum og nokkrum rann-
sóknum á aðstæðum, setmyndun
o.fl. og svo útreikningum. Varlegar
fram settar tölur leika á bilinu
100.000 til 300.000 rúmmetrar á sek.
eða rúmlega tvö- til sjöfalt rennsli
Skeiðarárhlaupsins 1996. Hugsan-
lega hafa stöku flóð orðið mun
stærri.
Af heimildum að dæma er líkleg-
ast að Kötluhlaup brjótist fram ör-
fáum stundum eftir að til goss sést á
yfirborði Mýrdalsjökuls. Kötlu-
askjan skiptist í þrjú meginvatna-
svið en af Goðabungu gæti vatn fall-
ið annað hvort til vesturs (um
Krossáraura) eða austurs (þá um
Entujökul til Markarfljóts) eftir því
hvoru megin vatnaskila gossprunga
væri á þeim slóðum.
Takist að staðsetja gos fljótt og
sæmilega örugglega gætu komið
fram áreiðanlegar spár um hlaup-
leið með a.m.k. nokkurra klukku-
stunda fyrirvara. Ef það tekst ekki
nógu vel og tekið er mið af upp-
komustað gossins á jökulyfirborði
verður fyrirvarinn minni; jafnvel
aðeins hálftími eða örfáar klukku-
stundir. Ákvarðað er um aðgerðir
(m.a. brottflutning fólks) á einu eða
fleiri svæðum í samræmi við spár
eða beina vitneskju um hlaupleið
um leið og hættuástand er metið
nógu alvarlegt.
Hlaup úr Eyjafjallajökli yrðu
afar snögg, með rennsli eins og lítið
eða meðalstórt Skeiðarárhlaup en
ofsafengin og hættuleg. Þau gætu
skollið yfir vel innan við klukku-
stund eftir að gos brýst út. Jökull-
inn er fremur þunnur og ætti að
vera auðvelt að greina hugsanlega
hlaupleið þegar og ef eldgos hefst.
Viðbragðaáætlanir
Í augum liggur uppi að hlaupin eru
helsta áhyggjuefnið þegar kemur að
gosum í Mýrdals- og Eyjafjallajökli.
Mæligögn, túlkun þeirra, spár og
árverkni eru helstu vopnin en verj-
urnar eru áætlanir um brottflutning
fólks af hættusvæðum. Þær hafa
verið til fyrir hin hefðbundnu, sögu-
legu hættusvæði vegna Kötlu gömlu
en eru nú endurskoðaðar og áætlun-
um fyrir byggð vestan jökuls bætt
við. Helstu Kötlusérfræðingar
vinna nú nýtt hættumat, eins og
áður sagði, og er það í burðarliðn-
um. Áformað er að bregðast við öll-
um þeim ólíku möguleikum sem í
stöðunni eru. Ekki er vettvangur
hér til að fjalla um annað en það
sem þegar hefur komið fram hjá
sérfræðingunum og ekki heldur
sjálfar viðbragðaáætlanirnar enda
er að þeim unnið af krafti núna.
Þess í stað verður farið nokkrum
orðum um hugmyndafræði að baki
rýmingaráætlana. Þær hafa þróast
hratt hér á landi til andsvara við
snjóflóðum. Í tilvikinu með Kötlu
gömlu eru áætlanirnar reyndar
mun viðameiri enda búsvæðin
miklu stærri.
Í áætlununum er gert ráð fyrir
að rýma þurfi „ný svæði“, t.d.
byggð vð Eyjafjallajökul og byggð í
Fljótshlíð og Landeyjum; allt eftir
því hvar stefnir í hlaup. Mikils er
um vert að aðdragandi umbrota sé
rétt metinn og hættustig skýrt skil-
greind og atburðarás rétt metin í
ljósi þeirra. Um það sjá helstu til-
tækir sérfræðingar. Þegar kemur
að því að fyrirskipa rýmingu hafa
margir aðilar skýrt skilgreindu
hlutverki að gegna. Allir þeir menn
verða að bregðast við hratt og vel.
Um leið er afar mikilvægt að fólk á
hættusvæðum greini skilaboð
snemma, viti hvað gera skuli, hvað í
hættunum felst og hve brýnt er að
gera það sem gera á hratt og vel, en
hvorki meira né minna en það.
Vönduð fræðsla er því eitt af lykil-
atriðum réttra viðbragða sem og
gott boð- og símkerfi. Sjálf rýming-
in snýst um fólk en ekki fénað og ef
að líkum lætur verður ekki unnt að
sinna eigum fólks eða fénaði fyrr en
hættuástand er að baki en lagt kapp
á að yfirfara hættusvæði sem fyrst
eftir brottför fólks til að tryggja að
enginn maður sé þar eftir. Rýming-
aráætlunum er þrepaskipt; þ.e.
svæði eru rýmd eftir hættumati á
þeim og byrjað á stöðum sem í
mestri hættu eru taldir. Yfirleitt er
gert ráð fyrir að fólk noti eigin far-
artæki en allir sem ekki aka eru
fluttir burt.
Hvað svo?
Ef hætta líður hjá án tjóns verður
fólk að sýna skilning og stillingu og
snúa til sinna heima. Eins og vera
ber er varúð höfð sem mest og því
hugsanlegt að upp komi sú staða að
brottflutningur sýnir sig að hafa
verið óþarfur. Við því er ekkert að
gera og skiljanlegt að þeir sem bera
ábyrgð á velferð fólks telji snemm-
bæran brottflutning nauðsynlegan
eða ákveði slíkt með nokkurri
óvissu um hlaupleið fremur en að
þeir bíði of lengi og horfi upp á
hörmungar. Það er varla nokkuð til
sem heitir „óþarfa áhætta, hræðslu-
áróður eða mistök“ þegar kemur að
því að bregðast við eldfjallavá. Hún
er oftast ákaflega alvarleg og þar er
allur varinn góður. Verði tjón, taka
viðbragðaáætlanir líka til þess
hvernig fólki og/eða björgunaraðil-
um er hleypt inn á hættusvæði og
hvað gera skuli og í hvaða röð.
Hvernig sem náttúran skilar
sínu er ekkert annað fyrir okkur,
sem búum við margvíslega náttúru-
vá, að gera en að reyna að bregðast
rétt við vánni og treysta fremur á
samstöðu, vitneskju og kunnáttu en
á heppni.
Höfundur er jarðeðlis-
fræðingur í hlutastarfi hjá
Línuhönnun og hefur tekið
saman eldfjallasögu Ísland.
LAUGARDAGUR 18. desember 2004 49
Eldfjallið er
óumdeilanlega að
tútna út. Það er harla ör-
uggur undanfari goss nema
ef útþenslan hættir skyndi-
lega og jafnvægi kemst á í
undirlögum fjallsins. Til
þess bendir ekkert á þessari
stundu.
,,
VARÚÐARSKILTI Þjóðveginum sunnan Mýr-
dalsjökuls er lokað ef hætta er talin á gosi.
Myndin er af skilti á veghliði við þjóðveginn
sem skellt er í lás ef hætta þykir á ferðum.
Sjálf rýmingin snýst
um fólk en ekki fénað og ef
að líkum lætur verður ekki
unnt að sinna eigum fólks
eða fénaði fyrr en hættu-
ástand er að baki en lagt
kapp á að yfirfara hættu-
svæði sem fyrst eftir brott-
för fólks til að tryggja að
enginn maður sé þar eftir.
,,
64-65 (48-49) Katla 17.12.2004 14.46 Page 3