Fréttablaðið - 28.08.2005, Síða 16

„Ég vil fyrst nefna sérstök
áhugamál í okkar stjórnmála-
hreyfingu. Í flestum stjórnar-
skrám, sem nýlega hafa verið
endurskoðaðar eða samdar frá
grunni, er yfirleitt að finna ein-
faldar reglur umhverfisréttar
svo sem um sjálfbæra þróun og
ábyrgð manna gagnvart um-
hverfinu. Sem umhverfisvernd-
arflokkur leggjum við vitanlega
áherslu á þetta. Þetta gæti farið
prýðilega saman við ákvæði um
sameign á auðlindum. Þarna þarf
að kveða á um almannarétt til að
njóta náttúrunnar um leið og
kveðið er á um skyldur til að
vernda hana.
Í öðru lagi höfum við áhuga á
stjórnarskrárákvæðum um vopn-
leysi og herleysi og helst auðvitað
friðlýsingu landsins gagnvart
gereyðingarvopnum. Minna má á
fyrirvara Íslands þegar við öðluð-
umst aðild að Sameinuðu þjóðun-
um og Atlantshafsbandalaginu.
Þar var skírskotað til þess að við
værum vopnlaus og herlaus þjóð
og hygðumst ekki koma upp her
né fara með ófriði gegn öðrum
þjóðum.
Sum atriði virðast mönnum
augljós en ef til vill þarf að taka
þau fram í stjórnarskrá. Það er til
dæmis spurning hvort ekki þarf
að tiltaka hvaðan valdið sprettur,
að allt vald komi frá þjóðinni
sjálfri. Að fullveldi tilheyri þjóð-
inni. Þetta er tekið fram til dæmis
í sænsku og finnsku stjórnar-
skránni. Þetta er eft til vill
ástæðulaust en þarf ekki að árétta
að valdið kemur frá þjóðinni þótt
aðrir fari með það?
Styrkja þarf þingið
Ekki er um það deilt að færa
þarf til nútímans orðalag stjórn-
arskrárinnar um samskipti for-
seta, framkvæmdavalds og lög-
gjafarvalds. Það þarf ekki endi-
lega að þýða að gera þurfi mikl-
ar efnisbreytingar frá núver-
andi fyrirkomulagi. Við þekkj-
um orðalagið að forseti láti ráð-
herra framkvæma vald sitt, sem
á sér líka sögulegar rætur. Hér
þarf að skýra valdmörkin. Þetta
nær einnig til Alþingis en ég lít
svo á að styrkja þurfi stöðu þess
gagnvart öðrum valdastofnun-
um. Ákvæði um rannsóknar-
nefndir og eftirlitshlutverk
þingsins er óvirkt. Í orði kveðnu
hafa allir flokkar lýst áhuga á að
styrkja þetta 39. ákvæði stjórn-
arskrárinnar. Einfaldur meiri-
hluti þingmanna á ekki að geta
stöðvað skipan rannsóknar-
nefnda á vegum þingsins eins og
nú háttar til.
Svo finnst mér að forseti og
forsætisráðherra ættu ekki að
gegna neinu hlutverki við þing-
setningu og þingslit. Alþingi á að
sjálfsögðu að stjórna algerlega
sjálft sínum högum.
Forsetinn og rýmri heimildir til
þjóðaratkvæðagreiðslu
Við viljum að sjálfsögðu fella
ákvæði inn í stjórnarskrána sem
gera það mögulegt að mikilvæg
mál verði borin beint undir þjóð-
ina. Það getur gerst á nokkra
vegu. Ein leiðin er sú að tiltekinn
hluti kjósenda geti farið fram á
þjóðaratkvæðagreiðslu með und-
irskriftum. Líka er til það fyrir-
komulag að tiltekinn hluti þing-
manna geti krafist þjóðarat-
kvæðagreiðslu. Þetta þarf alls
ekki að vera annað hvort eða.
Málskotsréttur forseta Íslands
þarf ekki að útiloka aðrar leiðir.
Hann gæti verið áfram til staðar
þótt einnig yrðu sett inn önnur
ákvæði um þjóðaratkvæðagreiðsl-
ur. Ég er ekki tilbúinn til þess að
taka undir það að þetta vald eigi
að taka af forsetaembættinu. Árið
1944 vissu þingmenn nákvæm-
lega hvað þeir voru að gera þegar
þetta ákvæði var sett í stjórnar-
skrá. Niðurstaðan var sú að for-
setinn skyldi vera þjóðkjörinn en
ekki þingkjörinn eins og hug-
myndir voru um. Það þarf að
skoða málskotsréttinn í þessu
ljósi.
Engu að síður er alveg ljóst að
ekki má ríkja óvissa um það hvað
við taki þegar þessu ákvæði er
beitt. Ef til vill ætti að lýsa nánar
þeim tilvikum þar sem unnt yrði
að beita málskotsrétti forsetans.
Loks þarf að vera skýrt hvaða
reglur gilda þegar og ef málskots-
rétturinn er nýttur. Að í þessu
efni hafi forsetanum aldrei verið
fært annað vald en að vísa málum
til þjóðarinnar sem kaus hann.“
johannh@frettabladid.is
„Ég hef lagt málið þannig fyrir
sjálfan mig að í upphafi þurfi
menn að glöggva sig á því hvers
eðlis stjórnarskrá á að vera. Hvað
eigi heima í stjórnarskrá og hvað
eigi að skilja eftir fyrir almenna
löggjafann og fjárveitingarvaldið.
Mörg mál koma upp í þessari um-
ræðu og samstaða er rík um mörg
þeirra. En það er ekki þar með
sagt að þau eigi heima í stjórnar-
skrá þegar vel er að gáð.
Sem dæmi má nefna að þótt ég
sé þeirrar skoðunar að takmarka
eigi útgjöld ríkissjóðs er ég and-
vígur því að eitthvert þak sé sett
þar um í stjórnarskrá. Kjósendur
eiga í þingkosningum að hafa val
um að móta stefnuna í þessum
efnum frá einum tíma til annars.
Ákvæði stjórnarskrár þurfa
líka að vera mjög skýr. Markmið
mega ekki vera óljós og ekki fela í
sér almennar stefnuyfirlýsingar.
Ef menn fara að því ráði er hætt-
an sú að þá flytjist pólitískt
ákvörðunarvald úr þingsölum yfir
í dómssalina og það er hættulegt
lýðræðinu. Dómstólarnir eru til
að dæma um lög en þingið á að
taka pólítískar ákvarðanir í krafti
valds sem það fær frá kjósendum.
Það skiptir líka miklu máli að
skoða jafnvægið milli fram-
kvæmdavalds og löggjafaravalds.
Ég held að ekki sé hægt að segja
annað en að framkvæmdavaldið
er býsna sterkt. Það er mín eigin
reynsla eftir að hafa verið bæði í
ríkisstjórn og stjórnarandstöðu.
Það er mikilvægt fyrir lýðræðis-
lega þróun að það sé eðlilegt jafn-
vægi þarna á milli. Tryggð sé góð
og efnisleg umfjöllun um þau mál
sem Alþingi tekur fyrir og að
stjórnarandstaða hafi eðlilegt
svigrúm til þess að beita því að-
haldi sem henni er ætlað að sinna.
Þingræðisreglan er veigamesti
þáttur í stjórnskipan landsins og
tryggja þarf að þessi regla sé
virk. Þróunin má ekki verða sú að
hluti framkvæmdavaldsins kom-
ist undan þingræðisreglunni og
þar með undan eftirliti þingsins.“
Beint lýðræði
„Síðan held ég að það sé ástæða til
þess að velta aðeins fyrir sér með
hvaða hætti og við hvaða aðstæð-
ur sé eðlilegt að almennir kjós-
endur komi beint að fleiri ákvörð-
unum en núverandi stjórnarskrá
gefur tilefni til. Sum málefni eru
þess eðlis að eðlilegt er að um þau
sé vélað beint í þjóðaratkvæða-
greiðslu. Önnur eru þess eðlis að
kjörnir fulltrúar ættu að taka
ákvarðanir. Í allri þeirri umfjöll-
un finnst mér skipta miklu máli að
menn gæti að því að ákvörðun um
fjáröflun og ráðstöfun fjár fari
saman.
Nauðsynlegt er að skoða með
hvaða hætti skörp ágreiningsmál
geti við tiltekin skilyrði farið til
þjóðarinnar til endanlegrar
ákvörðunar.
Þingræðisreglan er þunga-
miðjan í okkar stjórnkerfi. Við
þurfum að hafa í huga að það eru
fyrst og fremst hagsmunir al-
mennings sem við þurfum að
horfa á í þessu efni. Ekki pólítísk
staða forsetans eða ríkisstjórnar
heldur hagsmunir almennings.
Reglur ættu að vera þannig úr
garði gerðar að þær hvetji til
sátta og samstarfs á löggjafar-
þinginu. Það er atriði sem skiptir
máli þegar við fjöllum um það
hver eigi að hafa vald til að skjóta
málum til þjóðarinnar og í hvaða
formi það eigi að vera. Ákvæði
eins og þetta þarf að skoða út frá
þingræðisreglunni og því hvernig
hagsmunir almennings séu best
varðir þannig að það sé ekki til-
viljunum háð hvenær málum er
vísað í þjóðaratkvæðagreiðslu. Ég
vil styðjast við þetta við endur-
skoðun á 26. grein stjórnarskrár-
innar.
Einnig er eðlilegt að gera kröfu
um lágmarksþátttöku kosninga-
bærra manna þegar mál eru borin
undir þjóðina og í ákveðnum til-
vikum gæti verið ástæða til að
kveða á um aukinn meirihluta.“
Alþjóðasamstarf og heimildir í
stjórnarskrá
„Það er alveg augljóst að við get-
um ekki sótt um aðild að Evrópu-
sambandinu að óbreyttri stjórnar-
skrá. Fullveldisákvæðin standa í
vegi fyrir því.
Mér finnst hins vegar eðlilegt
að stjórnvöld á hverjum tíma eigi
að geta metið það hvort við stígum
slíkt skref. Og þá er nauðsynlegt
að setja um það reglur í stjórnar-
skrá hvernig slík mál skuli borin
upp og samþykkt. Einsýnt er - og
um það varla ágreiningur - að þjóð-
in yrði sjálf að taka ákvarðanir um
slíkt í þjóðaratkvæðagreiðslu. Ég
tel að mál af þessu tagi þurfi að
ákveða með mjög víðtækri sátt og
ástæða er til að gera kröfur um
aukinn meirihluta í þinginu eða
meðal kjósenda þegar slík skref
yrðu stigin. Setja þarf reglurnar
fyrirfram. Ég held að það sé ekki
skynsamlegt að sitja uppi með
stjórnarskrá sem ekki geymir
heimildir til þess að stíga skef af
þessu tagi. Í dag er stjórnarskráin
okkar algerlega lokuð að þessu
leyti og það er ekki hyggilegt,“
segir Þorsteinn að endingu.
johannh@frettabladid.is
16 28. ágúst 2005 SUNNUDAGUR
STJÓRNARSKRÁ ÍSLANDS
Endursko›u›
IX. HLUTI
Áhugi á beinu lýðræði
Stjórnarskrárnefnd kom saman til sjöunda fundar síðast-
liðinn miðvikudag eftir nokkurt hlé.
Undir einum lið fundarboðsins var gert ráð fyrir skoð-
anaskiptum um einstök ákvæði stjórnarskrárinnar og
til þess ætlast að flokk-
arnir kynntu stefnumál
sín.
Fréttablaðið hefur und-
anfarnar vikur kynnt
sjónarmið og áherslur
einstakra nefndar-
manna og heldur því
áfram næstu vikur.
Þeim eru ofarlega í
huga leiðir til þess að
efla beint lýðræði og
hvaða leikreglur stjórn-
arskráin eigi að geyma um möguleika þings, þjóðkjör-
ins forseta eða kjósenda til þess að skjóta mikilsverð-
um málum í dóm þjóðarinnar. Hugmyndir eru fram
komnar en tillögur um þjóðaratkvæðagreiðslur hafa
ekki verið mótaðar. Enda hefur nefndin og sá hópur
sérfræðinga sem er henni til halds og trausts lagt
áherslu á til þessa að afla upplýsinga og sjónarmiða
sem flestra.
Slagsíða
Össur Skarphéðinsson á sæti í
stjórnarskrárnefnd. Hann getur um
það í pistli á vefsíðu sinni, að
hann hafi látið færa til bókar fyrir-
vara á fundinum á miðvikudag
vegna fyrirhugaðrar ráðstefnu
stjórnarskrárnefndar í samvinnu
við Lögfræðingafélag Íslands, en
þar er ætlunin að fjalla um þjóðar-
atkvæðagreiðslur.
Athugasemdir og andstaða Össurar varðar þá ráðstöf-
un að Karli Axelssyni lögfræðingi er ætlað að gera
grein fyrir niðurstöðu fjögurra manna nefndar sem rík-
isstjórnin setti upp um stjórnarskrárbundinn málskots-
rétt forseta Íslands þegar harðar deilur um fjölmiðla-
lögin riðu yfir í fyrra.
Össur, sem telur Karl fulltrúa einlitra skoðana, segir
síðan: „Í sjálfu sér skiptir ekki meginmáli hvort lög-
fræðingarnir í nefndinni voru sammála eða ekki. Við-
horf Karls Axelssonar í þessu máli eiga sannarlega
rétt á að koma fram. Hitt skiptir öllu máli að á sínum
tíma komu líka fram sterk og vel rökstudd viðhorf
annarra lögfræðinga, sem ekki höfðu minni fræðilega
þyngd en lögfræðinganefndin - en voru á allt öðru
máli!“
Össur heldur í rauninni fram að ekki sé ætlunin af
hálfu Lögmannafélagsins að láta sjónarmið sem flestra
koma fram á fyrirhugaðri ráðstefnu.
Hafi Össur rétt fyrir sér verður ekki fram hjá því horft,
að vinnubrögð við undirbúning ráðstefnunnar geta
varla talist í anda stjórnarskrárnefndar og vinnubragða
sem hún hefur haft að leiðarljósi til þessa.
Rökrétt
skipulag
Fulltrúar í stjórnarskrárnefnd og aðrir
sérfróðir hafa haft á orði að uppsetning
og efnisleg röðun stjórnarskrárinnar sé
í senn órökrétt og úrelt.
Steingrímur J. Sigfússon og Þorsteinn
Pálsson, sem báðir eiga sæti í stjórnar-
skrárnefnd, telja báðir að þessu þurfi
að breyta við endurskoðun stjórnar-
skrárinnar.
Steingrímur leggur áherslu á að telja
verði upp réttindi og valdastofnanir
samfélagsins í rökrænni röð. „Stjórnar-
skráin ætti að hefjast á knappri lýsingu
á þjóðskipulaginu, fullveldi þjóðarinnar,
þingbundinni stjórn og svo framvegis.
Síðar ætti að fjalla um grundvallar
mannréttindi og lýðræði. Á þessum
hornsteinum er stjórnskipunin byggð
og þar ætti vitanlega að fjalla fyrst um
löggjafarvaldið sem er æðst en síðar
um forseta, ríkisstjórnir og dómstóla.
Að þessu hefur verið hugað við sam-
bærilega endurskoðun í nálægum
löndum,“ segir Steingrímur.
Þorsteinn Pálsson bendir á að stjórnar-
skráin hafi verið gefin Íslendingum árið
1874 af danska kónginum. „Það var fyr-
ir daga þingræðisins og í upphafi var
engin viðurkenning á þingræði eða
rétti Alþingis. Af sjálfu leiðir að þrátt
fyrir breytingar á stjórnarskránni síðan,
sem tóku mið af fullveldi og lýðveldi,
er notast við orðalag frá einveldistím-
anum. Þetta er form en ekki efni en
getur engu að síður skipt máli. Við
endurskoðunina þarf að huga að upp-
byggingu stjórnarskrárinnar, tiltaka
hvaðan valdið kemur og hvernig efnis-
flokkum er raðað,“ segir Þorsteinn.
Um vinnubrög› og Lögmannafélag Íslands
> Nefndir
Þorsteinn Gylfason heimspekiprófessor
hafði gott skopskyn og beitti því stund-
um kaldhæðnislega í ræðu og riti.
Þorsteinn var fyrstur prófessora við
Háskóla Íslands til þess að flytja inn-
setningarfyrirlestur þegar hann hlaut
stöðu þá er hann gegndi til æviloka.
Fyrirlesturinn nefndi hann Orðasmíð,
eins konar málsvörn fyrir gamalgróna
íslensku gagnvart nýyrðasmíð og íð-
orðanefndum.
Í fyrirlestrinum gat Þorstein þess að
hann hefði eitt sinn varpað fram
þeirri hugmynd að í stjórnarskrá Ís-
lands ætti að standa svohljóðandi
grein: „Nefndir má aldrei skipa til
neinna verka“.
Ekki vildi hann fylgja þessu fast eftir
en lét fljóta með gamla danska vísu:
Drottinn var að skapa og skapa
Skrattinn vildi hefnd.
Hann skóp heldur en að tapa
heimsins fyrstu nefnd.
Spurningum, ábendingum
og hugmyndum um efni á
stjórnarskrársí›u Fréttabla›sins
er unnt a› koma á framfæri
í tölvupósti.
NETFANGIÐ ER:
stjornarskra@frettabladid.is
ÖSSUR
SKARPHÉÐINSSON
KARL AXELSSON
KRISTJÁN III DANAKONUNGUR
R‡mri heimildir Valdi› er fólksins
fiorsteinn Pálsson er lögfræ›ingur a› mennt. Hann er
reyndur stjórnmálama›ur, fyrrverandi flingma›ur og rá›-
herra og lætur senn af störfum sem sendiherra. Á árum
á›ur var hann auk heldur bæ›i bla›ama›ur og ritstjóri.
fiorsteinn á sæti í stjórnarskrárnefndinni og segir fla› hafa
veri› rétt mat manna a› taka stjórnarskrána til endursko›-
unar. fiorsteinn hefur or›i›:
Steingrímur J. Sigfússon forma›ur Vinstri grænna á sæti
í stjórnarskrárnefnd. Hann hefur sér til halds og trausts
starfshóp innan flokksins sem fjallar um endursko›un
stjórnarskrárinnar. Steingrímur vill r‡mri heimildir í
stjórnarskrá til a› bera mál undir fljó›aratkvæ›i og tel-
ur a› n‡jar reglur megi setja án fless a› hrófla vi› rétti
forseta Íslands til a› skjóta málum til fljó›arinnar.