Tíminn - 09.11.1975, Blaðsíða 18

18
TÍMINN
Sunnudágur !). nóvember 1975.
Menn oq máUfni
„Gef oss heldur
Grallarann og Ponta"
AAaður með
munninn fyrir
neðan nefið
„Skyldu Islendingar oiga
finnsku skógunum eitthvaC grátt
að gjalda?” sagði maður á
dögunum. Honuin þótti ekki ein-
leikið, hvernig við hór úti i hafs-
auga, tvö hundruð og tuttugu þús-
und sálir, niðumst á þeim — íólk,
sem ekki jaðrar við, að vinni fyrir
sér með þvi búskaparlagi, sem
tiðkanlegt er orðið í landinu.
betta var maður úr Kerfinu
góðfræga, þessu með stóra stafn-
um, en þó dálitið utan vert við
höfuðbendu tannhjólanna i sjálf-
hreyfivélinni miklu, pcrpetuum
mobile vorra daga — samt hjól,
sem er i meiri nálægð við hvers-
dagsleg skynfæri fólks en hin, er
knýja það áfram.
bað, sem fyrir manninum
vakti, var ofmöiunin i mann-
félaginu, hervirki Parkissonslög-
málsins, grimmileg og óstöðv-
andi, pappirsflóðið, kjaftaflaum-
urinn, rausið og patið. Hann var
að tala um sóunina i þessu landi
hundrað þinga, þúsund nefnda og
hundrað þúsund funda, þar sem
skýrslurnar og álitsgerðirnar og
ályktanirnar haugast upp og
bréfin ganga frá einu ráðinu,
stofnuninni eða embættinu til
annars, unz þetta dót er orðið úr-
elt i hraðri rás viðburðanna eða
forsendur að minnsta kosti svo
breyttar, að of seint er að taka
svona, en ekki hinsegin, i hnakk-
ann á vandamálinu, sem átti að
greina og gegnumlýsa svo ræki-
lega, að þar fyndist hvorki bólgu-
þrimill né vottur af rýrnun i
vöðva, án þess að fyrirbærið hefði
verið grandskoðað. Skolli er svo
ósvifinn, að hann er kominn úr
skotfæri, þegar á að taka i gikk-
inn og hleypa af, bólgan hlaupin
úr þessum kirtlinum i aðra fleiri
eins og i vondri hettusótt, bátarn-
ir sokknir og komið skarð i
ströndina, þegar lukkazt hefur að
sigta út brimvarnargarðinn.
Hann var, maðurinn tilvitnaði,
að tala um ofgnótt blaða að fjölda
og fyrirferð (það ætti að koma
þakkarávarp frá hrossastóðinu i
landinu, að það skuli þó ekki leng-
ur vera tekið af útigangnum og
tamið til klyfjaburðar i póstlest-
um), timaritagrúann, bækurnar
og allt þetta lesmál, sem spýtist
utan afláts úr ritvélum og prent-
vélum landsmanna, en hefur
margt lagt upp úr þeim áfanga-
stað, þar sem Hans klaufi býr
með frú sinni, Féhildi, og hefur
Afkára og Lágkúru aö heimilis-
hjúum. Hann var að tala um yfir-
þyrmandi lengd útvarpsdag-
skrár, sem leggur til þess konar
hávaða á fjölda vinnustaða, að
það flögrar að ýmsum þeim, sem
ekki eru enn farnir neitt að bila i
eyrum, að hálföfunda hina, sem
meðtekið hafa svo mikið af þess-
um glaumi, að heyrnin hefur
sljóvgazt. Svo að þeir hafa öðrum
betri frið. Og hann var að tala um
tölvurnar, skýrslugerðarvélarnar
og bókhaldstækin finu, sem sums
staðar hafa fætt af sér tvöfalt
bókhald, að minnsta kosti um
sinns sakir, i dálitið aðra veru
heldur en það hugtak táknar i
lagamáli.
Já, maðurinn spurði, hvers
Finnlandsskógar ættu að gjalda
(guði sé iof, að Finnar hafa þó
friðað skóginn kring um Punka-
harju, þar sem vaxa einhver feg-
urst tré i kristninni austan At-
lantshafs). Honum ofbauð svo
pappirseyðslan hjá ekki pasturs-
meiri þjóðen við erum. bað mátti
sem sagt lika skilja, að við legð-
um furðu mikið i þennan her-
kostnað, jafnt i peningum sem i
mannafla, starfsorku, tima og
vélbúnaði — þó bót i máli, oftlega,
hvað færi fram hjá mönnum, án
þess að vera lesið, hlustað á það
eða horft.
Efniviður
í skýrslur
bessi ágæti maður kann að hafa
ýkt mál sitt. Ekki er þó einboðið
að sverja fyrir það, að hann hafi
tekið of vægt til orða. Loks getur
hugsazt, að hann hafi ratað þenn-
an meðalveg, sem er guilinn eins
og djásn i búð, áður en nokkur
hefur keypt til þess að láta falla á
það heima hjá sér. Um það dæmir
ekki sá, sem þetta lemur á þræl-
kústaða ritvél, og játar á sig sök
að hafa lengi tekið þátt i herför-
inni miklu og gert sér (og kannski
þeim öðrum, sem nefnast útgef-
endur) mat úr þó nokkrum trjám
i landi Sveins heitins dúfu. En i
hálfkæringi mun hann hafa talað,
þessi maður sem var uggandi um
örlög finnsku skóganna.
En kannski gæti pappirseyðsl-
an i landinu, þörf og óþörf, ásamt
öðrum þáttum hliðstæðrar
mötunar, eða ofmötunar, ef menn
hallast á þá sveifina, orðið rann-
sóknarefni handa fáeinum mönn-
um með tilheyrandi skýrslum til
þess að fara boðíeiðina þraut-
troðnu frá Heródesi til Pilatusar,
unz þær finna sér þann stað, þar
sem lúinn og langförull getur not-
ið hinztu hvildar eins og örvar-
Oddur hjá hauskúpunni.
Bréf upp á
leiðindi
Nú er hann liklega farinn að
frysta i Finnlandi, og setztur
snjór i barrið á trjánum i skógin-
upi. bað er hugsanlegt, að þeim
séhálfkalt á klónum, sem þar eru
á ferli með vélsagir sinar og
dráttartæki. Við getum okkur til
þess, að þeir vinni sér til hita með
þvi að biðja um meiri pappir —
annars verða þeir að berja sér.
Og látum svo útrætt um skógar-
höggsmenn.
Aftur á móti skulum við vikja
að manni, sem nýlega drap i
áheyrn landsmanna á ógæfu þess
fólks á lslandi, sem hefur lært að
lesa. Til fyllri skilnings á þvi,
hvernig þessari ógæfu væri varið,
skirskotaði hann til þeirra
leiðinda, sem daglega væri sallað
yfir blásaklaust fólk i Morgun-
blaðinu og bjóðviljanum i mynd
hins andlausasta og merglaus-
asta stagls, ásakana og gagn-
ásakana, er upp á byðist.
Eins og nærri má geta ætlum
við okkur ekki þá dul, að vefengja
orð Halldórs Laxness um tilþrifa-
leysið og leiðindin i þessum dag-
legu sýningum Morgunblaðsins
og bjóðviljans á erjum sinum,
sem eiga fjarlægt upphaf og eng-
an eygjanlegan endi. Hann stend-
ur fyrir sinu, og hver einn getur
sannfært sig sjálfur um réttmæti
orða hans, þvi að þetta e'r það,
sem riður húsum svo að segja
hvers manns eins og draugur
þekju á aíturgöngutimum. Auð-
veldara væri samt að afbera
þetta, ef óhugnanlega mikill hluti
lesmáls, einnig utan skeiðvalla
hinnar fátæklegu þrasgirni, sem
tekið hefur sér lögheimili á siðum
tveggja ti'.tnefndra blaða og feng-
ið sérlegan sfimpil Nóbelsverð-
launarkáldsins upp á það, að hún
sé húskross væri ekki á einhvern
veg af þvi tagi, sem hlýtur að
flokkast undir þrugl og vanmátt
við að klæða hugsanir i búning
orða með glöggri og réttri merk-
ingu.
Þroskahefting
málfarsins
Við erum fædd af þjóð, sem
kynslóð fram af kynslóð skeikaði
ekki að beita rétt þvi máli, sem
er hennar arfur og hennar
tæki til ljósrar og skýrrar
tjáningar. bar þurftu engir
skólar eða námsskrár að
koma til eins og glöggt sést
af þjóðsögum okkar, skráð-
um af alþýðumönnum, sem sett-
ust niður, litt vanir ritmennsku,
og gátu sagt frá áreynsluiaust á
réttu og kjarngóðu máli, sem var
þeim samrunnið og eðlislægt.
Sama mark er á mörgum lög-
sóknum og málsvörnum gamalla
hreppstjóra, stirðlega skrifandi,
er iðulega voru settir til þess að
fullnægja formsatriðum laga i
héraði: Orðafar þeirra er svo
kjarngott og hnittið og málinu
beitt af svo rökréttri iþrótt, að
hver, sem einhverja vitund hefur
af málkennd, hlýtur að veita þvi
athygli, þótt lögskynið kunni að
vera til fárra fiska metið af þeim,
sem þekkingu hafa á þvi sviði.
Nú ber aftur á móti þá ógæfu
upp á, að ömurlega mikill fjöldi
fólks virðist ekki lengur skilja það
mál, sem það baslast við að tala
og skrifa, eitthvert gagnsæjasta
tungumál veraldar, og getur tæp-
ast opnað munninn, hvað þá tekið
sér penna i hönd, án þess að upp
komizt, að einhver ósköp hafa
hent það. Einn þáttur mannlegs
þroska hefur beðið tjón, jafnvel
skipbrot, þar sem verst er ástatt,
og þetta er einn þeirra þátta, sem
greina mann frá öðrum spendýr-
um: Getan til þess að segja hug
sinn á ljósan og skilmerkilegan
hátt á heilsteyptu og óbrengluðu
máli.
betta gerist samtimis þvi, að
skólaganga er orðin drjúgur hluti
af lifsferli sérhvers manns i land-
inu, og þeir eru að verða fleiri,
sem lokið hafa stúdentsprófi eða
kennaraprófi eða hlotið annan
þess koriar menntastimpil, heldur
en sjómenn, bændur og verk-
smiðjufólk með skyldunám eitt að
baki. Sem þó er miklu lengra og
meira hjá yngri kynslóðinni með
málfarsörðugleikana, heldur en
áður tiðkaðist. betta gerrst, þegar
við syndum i flóði pappirs með
lesmáli, sem á að vera einhvers
konar islenzka. Og það, sem hlá-
legast er: bað eru ekki siður hinir
langlærðu og margprófuðu, sem
þessi ódæmi hafa leikið grárra en
tárum taki.
betta er ekki sagt til málsbóta
skylmingamönnum bjóðviljans
og Morgunblaðsins, sem fengið
hafa sitt bréf frá Halldóri Lax-
ness upp á leiðindi, þvi að enginn
ristir dýpra' þó að aðrir séu bág-
ir, enda sálarmein þeirra þrá-
hyggja af þvi tagi, sem ekki þarf
endilega að eiga skylt við vand-
kvæði á að raða saman i orðum i
setningar, án þess að þau skiljast
öðrum en þeim, sem eru vel
nestaðir að getspeki. betta er
reifað hér vegna þess, að þetta er
djúpstæðara og viðtækara mein
■ en öll þau leiðindi, sem þrálátt
vanastaglgetur valdið. bvi
að vonandi myndast smám sam-
an ónæmi gegn þvi eins og hverri
annarri pest, sem orðin er land-
læg.
Afköst ,,á
ársgrundvelli"
Við drápum á þá flóðbylgju af
skýrslum, bréfum, samþykktum
og álitsgerðum, sem fer um land-
ið eins og hafsbotninn hafi ein-
hvers staðar tætzt i sundur og
sjórinn gengið upp á þurrlendið.
Stjórnsýslustöðvarnar eru fullar
af þessu, og fólk er á þönum að
senda þetta úr einni deildinni i
aðra til þess að afla nýrra álits-
gerða um gömlu álitsgerðirnar.
Sumt af þessu dynur lika á al-
menningi, ásamt þeim fjöllum
bóka, blaða og timarita, sem hon-
um er boðið upp á að klifa.
Nú skulum við vera sanngjörn:
Sumt af þessu lesmáli, jafnvel
margt, er vel unnið, framsetning-
in skilmerkileg og málfarið lýta-
laust og stöku sinnum ágætt. En
allt um það hefur ekki fyrr i sögu
þjóðarinnar jafnmikið af vesal-
dómi, hérvillu og ambögum verið
fest á blað á heilum öldum og nú
er gert á ári hverju (á ársgrund-
velli heitir það vist á máli stjórn-
málamannanna, hagfræðinganna
og embættismannanna). Jafnvel
leiðbeiningar, sem sendar eru út,
almenningi til glöggvunar um
rétt og skyldur á vegum þjóðfé-
lagsins, eru þess konar vefnaður
oft og tiöum, að það er ekki á færi
annarra en sérfræðinganna, er i
vefstólum sátu, að skilja, hvað er
verið að fara. Málspjöllin æpa af
siðum gagna, sem skrifuð eru
handa æðstu stofnunum þjóðar-
innar eða jafnvel i þeim sjálfum,
þar á meðal menntastofnunum,
Og pegar svo er um hið græna tréð,
hvers er þá að vænta annars
staðar?
Eftir á að hyggja: Spurningin
er þarflaus — svarið er auðfengið,
hvar sem gripið er niður.
Og þú líka,
Brútus
Háskólinn á Skildinganesmel-
um er rismesta menningarsetur
tslendinga. bað er ekki i kot vis-'
að að bera þar niður. Margt fólk á
sér bann draum dvrastan a*
koma börnum sinum inn 1 hot-
ið og gegn um það með sem
minnstum áföllum. Þar mótast
em bættismennirnir, visinda-
mennirnir, sérfræðingarnir, leið-
togarnir og þar eru fleiri fræði
kennden aðrir vita tölu á en þeir,
sem þar eru innvigðir.
Við erum litil þjóð, og það er
engum til álösunar sagt, að i
fjölda greina hafa ekki verið né
eru til kennslubækur á islenzku.
Sumir háskólakennaranna hafa
reynt að bæta út þessu eftir föng-
um með þvi að semja námsbækur
eða þýða. Þar hafa sumir unnið
lofsvert verk. En þarna eru lika i
brúki þess konar ritlingar, að lik-
lega gerðust margir opinmynntir
utan þeirrar stofnunar, ef þeir
ættu kost á þvi að renna augunum
yfir fáeinar siður. Ég hef að
minnsta kosti séð kennslugögn,
sem munu eiga að teljast á ein-
hvers konar islenzku að megin-
h'uta, þótt sú nafngift sé að minu
viti fjarri lagi, þvi að torkenni-
legra jarganmál með hráa út-
lenzku i bland mun torfundið.
Áður fyrr lögðu háskólamenn á
sig að fylla heila bók af islenzkum
liffæraheitum, er þeir bjuggu
sjálfir til mörg hver, svo að is-
lenzkir læknar gætu talað um
mannslikamann og mein hans á
sinni eigin tungu, og svo farið að i
fleiri greinum, til dæmis lögfræði
og heimspeki. Nú virðist háskóla-
nemum á sinum sviðum eftir-
látið að finna sjálfum nothæf hug-
takaheiti, ef þeir vilja gera sig
skiljanlega utan sins hóps, og af-
ganginn fá þeir á guðs voluðu
brenglmáli, hugsuðu á ensku eða
þýzku, eða hamingjan má vita
hverju, og krydduðu ófáum
tegundum málspjalla annarra.
r
Urelt kenning
Fyrir tæpum tveimur öldum óð
uppi i þessu landi afturfótamál
nokkurt, þýzkrar ættar. Meistari
þess og boðberi var Magnús
Stephensen, og ritháttur hans
nefndist kansellistil. Eitt af ein-
kennum þessa stils voru tiu álna
langar setningar með þeirri orða-
skipan, og drýgst var til fljótlegs
skilnings að byrja á öftustu orð-
unum og fikra sig fram á við.
Þéssum lærða stil valdamesta
manns landsins og jafnframt ein-
um hinum afkastamesta við rit-
störf, hefur löngum verið við
brugðið, og til hans vitnað sem
hins afkáralegasta fyrirbæris i
sögu islenzks ritmáls.
Nú er kominn timi til þess að
sleppa slikum dómum. Afturfóta-
mál Magnúsar Stephensens og
þeirra, sem reyndu að draga dám
af honum, annað hvort til þess að
þóknast hátigninni eða af ófals-
aðri hrifningu á þessari lærdóms-
snilli i málfari, er gullvægt
kjarnamál, ljóst og auðskilið, i
samanburði við það afskræmda
orðahnoð, sem nú er blygðunar-
laust haldið að varnarlausum
fórnarlömbum innan mennta-
stofnana og utan, unz þau vita
ekki sitt rjúkandi ráð i heimi orð-
anna og sitja siðan uppi með lam-
að málskyn, fótfestulaus i skiln-
ingi á sinni eigin tungu. Ég held
það sé glæpur að leika fólk
þannig.
En við þetta skulum við láta
staðar numið i bili, minnug
sálmsins, sem Magnús okkar
Stephensen orti forðum til þess að
syngja yfir moldum sýslumanna,
presta og kammerráða:
öll harmakvein hætti að sinni,
haldi náungar tárunum inni.
J.H.