Tíminn - 27.06.1976, Blaðsíða 11

Sunnudagur 27. júni 1976
TÍMINN
11
Þó er þessi þróun ekki alls staöar jafngreinileg. Enn eru til héruO, þar
sem f jölskyldan vinnur öll viö landbúnaö og hefur einfaldlega allt sitt af
jöröinni. Þessi mynd er frá Kenya.
jafnvægi það sem nauðsynlegt er
og sem dæmi um það má taka
stofn dádýra I þjóðgörðum
N-Amerlku, þar sem úlfum og
öðrum kjötætum hefur fækkað
um of. Veiða verður ákveöinn
hluta dádýrastofnsins á ári
hverju, til þess að komast hjá of-
fjölgun, það er fjölgun umfram
það sem landið þoiir. Talið er að
hæfilegt sé að kjötætur drepi um
tiu prósent af liffræðilegum
massa veiðidýranna á ári — eöa
þvi sem næst tiu prósent af heild-
arfjölda stofns þeirra.
Þaö er þvl greinilegt, að ákaf-
lega viðkvæmu jafnvægier haldið
á milli tegunda. Ljónið er nógu
gáfað til þess að drepa það sem
það þarf sértilviöhalds og endur-
nýjunar, en antilópan er aftur
nógu fljót og gáfuð til þess að
komastundan i flestum tilvikum,
en ekki þó öllum.
Gegnum meginhluta mann-
kynssögunnar hafa sömu lögmál
um hæfnisval gilt um manninn og
aðrar dýrategundir. Siðfræöi
mannsins i iðnvæddum þjóðfélög-
um nútimans er að sumu leyti
tengd liffræðilegri siðfræði, en þó
eru tengslin greinilegri 1 tækni-
lega einföldum þjóðfélögum teg-
undarinnar. Masai og Sam-
buru-ættbálkarnir 1 Austur-Af-
rlku viðhalda til dæmis banni við
takmarkalausu áti á nautgripa-
kjöti. Meö þvi aö takrharka
(íeyzla kjötsins við táknræn veizlu
hötd^syo sem brúðkaup og inn-
vlgsluathafnir, vernda þeir fæðu-
'ílppsprettu sina og tryggja stöð-
ugt rramboö mjólkur, sem er
grundvallarfæðutegund þeirra.
Kerfið er þó sveigjanlegt og ef
grasið og mjólkin minnka til
muna er alltaf hægt að finna á-
stæðu til aukinna veizluhalda og
þar af leiðandi til þess aö drepa
eina eða tvær kýr I viðbót. Kerfið
hjálpar þó til við aö halda jafn-
væginu milli framboðs og eftir-
spurnar.
Athuganir Davids Western,
þróunarfræðings, á Masai-ætt-
bálknum I Kenya, leiddi til þeirr-
ar uppgötvunar, aö beitarkerfi
þeirra svipar um margt til hreyf-
inga I viUtu Ufi umhverfis þá.
Þeir bregðast á svipaðan máta
við umhverfiseinkennum svo sem
breytingum á úrkomu og beitar-
skilyrðum. Mannfræðingar, sem
athugaö hafahirðingja, hafa ekki
alltaf greint þessa næmni á um-
hverfið, þar sem hirðingjarnir
sjálfir gefa fremur þjóðfélagsleg-
ar skýringar á flutningum sinum
og heföum, fremur en þróunar-
eða llffræðilegar. öldungur meö-
al Masai-manna er liklegur til aö
gefa deilur við bróöur sinn sem á-
stæðu fyrir flutningum, en hann
er ólíklegur til að bæta þvi við að
beitarlöndin þoldu ekki hjarðir
beggja. Greinilegtj er að ákvarð-
anir hiröingja eru að nokkru
byggðar á llffræðilegu umhverfi
þeirra, þannig að deilurnar, sem
orsaka flutninga, stafa liklega af
beitaraðstæðum að flestu leyti.
Við getum i raun og veru skil-
greint innbyrðis skipulag þjóðfé-
lags kúahirðingja, svo sem
Masai-manna, og kameldýra-
hiröingja, svo sem Turkana, sem
árangursrika lausn á liffræðileg-
um vandamálum þeim sem tengd
eru afkomu og endurnýjun stofns-
ins. Hirðingjallfið er ákaflega ó-
róasamt. Slfelld leit að nýjum
beitarlöndum, uppbygging varna
gegn ræningjum, bæði mannleg-
um og annarra tegunda, og jafn-
framt þvi, sköpun þeirra
heimilisaðstæðna sem nauðsyn-
legar eru til aö ala upp börn og
sinna þjóðfélagslegum athöfnum,
krefst styrkrar og strangar sið-
fræði.
Hirðingjarnir I Austur-Afriku
leysa vandamál þau, sem risa
vegna mótsagna i þessum nauð-
synjum með þvi að nota sérstak-
lega árangursrlka verkaskipt-
ingu, sem byggð er inn I grundvöll
þjóöfélagsskipulagsþeirra. Ungir
menn eru ábyrgir fyrir kúahjörð-
unum og öllum varnarstörfum, en
eldri menn sjá um heimilin og
stjórnmálin, auk þess að vera
feður að börnum hópsins. Kon-
urnar eru ábyrgar fyrir barna-
uppeldi, húsbyggingum og viö-
haldi á heimilinu. Umskuröarat-
höfn vigir pilta inn i „hermanna-
hópinn”þegar þeir ná kynþroska.
Þeir verða „Moran” og verða að
verja ættflokkinn og feröast um
með hjörðina. Þeir búa I „kúabú-
um”, eða „Manyattas” þar til
þeir eru um þritugt, þegar ný
kynslóð pilta er vaxin upp til að
taka við spjótunum. Þá fyrst
mega þeir setjast að meðal eldri
mannanna, taka sér konur og
eignast böm. Þeir verða þá einnig
að láta af hegðun striðsmanna,
þvl atferli sem réttlætanlegt væri
hjá Moran, væri óábyrgt hjá
„öldungi”. Til þess að allar konur
ættbálksins giftiist og eignist börn
er eldri mönnum heimilt að taka
sér allt að fimm konur.
Líffræðileg siðfræði
Masai-manna endar þó ekki við
þetta. Strlðsmennirnir, sem eru
ungir og sterkir, eru ekki settir i
kynllfsbann af neinu tagi. Þeir
mega taka sér ungar stúlkur fyrir
ástmeyjar, svo framarlega sem
þeir geta þeim ekki börn. Þá
skreyta strlðsmennirnir sig ákaf-
lega með málningu og færa stúlk-
unni sinni perlubönd. Stúlkurnar
byggja Utla kofa fyrir utan girð-
ingu kúabúsins, þar sem þær taka
á móti elskhugum sinum.
Perlu-sambandiö milli stúlku og
striðsmanns stendur fram til þess
tima að hún er kosin sem eigin-
kona einhvers öldungs.
Dýrafræðingurinn okkar, sem
kominn var frá annarri plánetu,
myndi verða áhyggjufullur þegar
hann uppgötvar hversu óviða
þessi liffræöilega siðfræði er ráð-
andi I dag. Mannapinn freki og
úfni hefur gripiö til lymsku sinnar
og hefur aðlagaö umhverfið að
sjálfum sér, I stað þess að láta
náttúruna um að aðlaga hann
umhverfinu. Þvi er ekki um veru-
lega krefjandi þvinganir aö ræða
hjá manninum, um að hann haldi
sig innan við mörk liffræöinnar.
Hann er ekki lengur ábyrgur
gagnvart náttúrunni, eða gagn-
vart öðrum dýrategundum. Það
sem meira er, skipulag grund-
vallaratferlis mannsins er með
þeim hætti I nútimaþjóðfélagi
hans, og svo flókið, að einstak
lingurinn er ekki lengur ábyrgur
fyrir ákvörðunum sem tengdar
eru velferð hans og afkomu teg-
undarinnar. Ef gæs dregur of
lengi flug sitt suður á bóginn að
hausti, deyr hún af kulda og
hungri. Ef Masai-öldungur gerir
skyssu I ákvörðunum sinum um
val á beitilöndum, mun hann og
fjölskylda hans velta.
Hermaður, sem gegndi her-
skyldu sinni I Vietnam, aftur á
móti, hlýddi þar fyrirskipunum
herforingja sem staðsettur var I
Washington og réð litlu um sina
eigin afkomu sjálfur. Ef borgar-
búi leggur sér til munns kjúkling
hefur hann ekki vitneskju um —
hvað þá heldur ákvörðunarvald
gagnvart — þá staðreynd að
krabbameinsvaldandi efnum er
sprautað undir hörund kjúklings-
ins til þess að þyngja hann, auka
vöxt hans og þar meö gera hann
ábatavænlegri. Api les skæran,
rauöan ávöxt af tré, þar sem
rauöi liturinn vekur athygli hans.
Ávöxturinn er einnig nýr ag full-
1 þróskaður. Þannig er liturin
mikilvægt merki til apans um aö
þarna sé um að ræða næringar-
rika fæöu. Viðskiptavinur i stór-
verzlun sýnir viðbrögð með sömu
merkjum og apinn, þegar hann
velur sér appelsinur eftir lit
þeirra, en þá er eins vist að litur-
inn sé óekta. Landbúnaðar-kaup-
sýslumennirnir viðhalda þessu
næringar-svindh, þvlþeir vita að
það eykur hagnaðinn.
Við höfum einnig fjarlægzt llf-
fræðilega siðfræði á annan máta.
Hæfileiki mannsins til þess að
hugsa um að vera „góður” hefur
skapaö nýja vidd innan siöfræð-
innar. Áð öllum likindum voru
siöfræðikerfi mannkynsins i upp-
hafi liffræðileg. Bann Gyðinga við
svinakjötsáti var vissulega skyn-
samlegt meðan matareitrun var
óviðráðanleg. Ströng siðalögmál
landnemanna i Amerlku hæfðu
einnig þeirri hörðu og nánu til-
vist, sem þeir bjuggu við i upp-
hafi. En huglæg siðfræðilögmál
eru ákaflega sterk og þrautseig,
þegar þau einu sinni eru til kom-
in. Þau verða „guðleg” sjálfsögö
sem sannindi og þau eru nægilega
þrautseig til þess að lifa mun
lengur en notagildi þeirra segir til
um.
Sumir af hirðingjunum I Aust
ur-Afriku hafa nú tekið sér fasta
búsetu og hafa lifibrauð sitt af
akuryrkju. Þeir standa ekki leng-
ur frammi fyrir þeim umhverfis-
þrýstingi, sem hiröingjalifið
skapaði. En aldursskiptingin
milli öldunga og stríðsmanna er
enn við lýði. Hermaðurinn er orð-
inn atvinnulaus og hefur ekki
lengur skemm tunina og spennuna
sem fylgdi fyrra llfi hans, til þess
að vega upp á móti banninu við
hjónaböndum og barneignum.
Þeir finna sjálfa sig jafnvel I al-
gerri andstöðu við siðfræði þessa
nýja samfélags. Þaðsem var rétt
atferli áður, svo sem ránsferðir
og bardagar til verndar sinum
eigin hjöröum, er nú oröin glæpa-
mennska.
Staöreyndin er sú aö úrelt siö-
fræðisjónarmið geta orðiö veru-
lega skaðleg i liffræðilegum
skilningi. Sú siðfræði, sem gerði
fólki að geta mörg börn var
greinilega skynsamleg hér áður
fyrr. Afkoma fjölskyldunnar og
velferð hennar var háö þvi að
margarhendur væru til hjálpar á
akrinum og þegar barnadauði var
mikill og þurrkar og hungur gátu
þurrkað út helming fjölskyldunn-
ar eða meira, var stór fjölskyldu-
hópur nauðsynlegur. Þjóðfélög
Afriku notuðu forfeður sina sér til
stuðnings að þessu leyti og bar þá
bæði körlum og konum skylda til
að geta mörg börn, til þess aö
andar forfeöra og formæðra gætu
endurfæðzt I börnunum og þannig
öðlazt ódauðleika. Núttimakona i
Afriku stendur þvi ekki aðeins
frammi fyrir vanþóknun Ufandi
ættingja sinna, ef hún takmarkar
barneignir slnar, þvi hún þarf
einnig að vera sér þess meðvituð,
að hún er að dæma anda forfeðra
sinna til dauða. Liffræöilega
nauðsyn ber þó til þess i dag að
við sköpum okkur nýja „barn-
eignasiöfræði”, sem og nýja og
endurskoöaöa siðfræði gagnvart
mörgum öðrum þáttum filveru
okkar.
Fyrir nokkrum öldum sköpuö-
um við siðfræði Mótmælendatrú-
arinnar, sem byggist einna helzt
á þeirri kenningu að við fáum
laun á himnum fyrir strit okkar á
jörðinni. Hagkerfi kapitalismans,
sem óx undir styrkri vernd mót-
mælendasiðfræðinnar hefur
breytt veröldinni gjörsamlega.
Ný tækni, nýjar leiðir til skipu-
lagningar vinnu og aukin fram-
leiðsla, hafa aukið auðæfi og vel-
ferð margra þjóöfélaga. Viö telj-
um þau sannindi sjálfsögð að
maðurinn eigi rétt til lifs, frelsis
og eigna sinna, svo og til alls þess,
sem hann getur gert til að tryggja
þau réttindi sin. Hið siöastnefnda
er einkum einkennandi fyrir vest-
ræn þjóðfélög. Efnahagslegur
vöxtur er sérkenni okkar og við
erum öll, bæði auöug og fátæk,
ástfangin af „glampanum”, eins
og afriski rithöfundurinn Ayi
Kwei Armah svo réttilega nefiiir
neyzlusamfélag okkar. Laga-
spekingar okkar eru uppteknir
við aö vernda „glampann” og á-
kveða hverjir hafi fengið of lltið
af honum, hverjir eiga að fá
meira, hver leikur ekki sam-
kvæmtleikreglum og hver leggur
of mikið öl, án þess að fá sitt til
baka. Þetta eru siöfræðileg mál-
efni okkar tima.
En hvað þýðir þetta i samhengi
við llffræðilega siöfræði? I nafni
frjáls framtaks og skjóts ágóða
liggja rauðir sárataumar aö baki
jarðýtnanna I Amazon-frumskóg-
inum. Þar breytum við lifandi og
viðkvæmu skóglendi I rauða
sandeyðimörk. 1 nafni þjóðar-
framleiðslu, sem við leggjum aö
jöfnu við hamingju, er fátækum
bændum i Indóneslu gert að rýma
búsvæði sin til að „afkasta-
meiri”, rikir bændur, sem hafa
efni á að kaupa skordýraeitur og
„kraftaverka-hrisgrjónaútsæði”
geti komizt að. Græna byltingin
kemur sjaldnast þeim til góða
sem hún var þó ætluð.
Vegna svartra talna I bókhaldi
eru ollutankar tæmdir I höfin og
hreinsaðir innan með þangi,
þannig að nú er varla sú strönd til
i veröldinni sem ekki er þakin
lifskæfandi oliulagi. — I nafni
þjóðlegrar reisnar og efnahags-
þróunar eru reistar risavaxnar
stiflur, sem stjórna vatnsflæði og
koma ivegfyriraðvaxtaflóö bæri
næringu til akranna, og bænd-
anna, neðan við farveg ánna.
Homo Sapiens er mikilhæf teg-
und og hefur náð verulegum ár-
angri.Viöhöfum lagtundir okkur
viðtækara lifssvæði en nokkurt
annað spendýr. En, það er ein-
mitt þessi árangur okkar, i lif-
fræðilegu tilliti”, sem nú krefst
þess aö við snúum á ný til siðfræði
liffræðinnar. Plánetan jörð er
dvalarstaður okkar og við getum
ekkisnúiöokkur til annarra bása.
Siðfræði liffræðinnar mun gripa i
taumana, að öllum llkindum með
þeim afleiðingum að tegund okk-
ar deyr út, ef við snúum ekki
hæfileikum okkar til þess aö
skapa siðfræðikerfi sem eru i takt
við siöfræði plánetunnar. Það er
kominn timi til þess að við færum
umhverfi okkar og þær tegundir,
sem deila þvi með okkur inn I sið-
fræði okkar. Það er kominn timi
til þess, að við veröum meira vit-
andi um afleiðingar aögerða okk-
ar fyrir þá af tegund okkar, sem
eru fjarlægir okkur. Við verðum
að læra að finna til sektar, ef við
tæmum oliu i höfin, eða seljum
bónda i Asiu DDT, ekki siður en
við finnum til sektar gagnvart þvi
að drepa nágranna okkar. Ef til
vill þörfnumst við fleiri boöoröa
og þróunarfræðinga, og spá-
manna, sem með eldmóöi gætu
innprentað þauiokkur og litninga
okkar.
(Þýttogendursagt H.V.)