Tíminn - 27.06.1976, Blaðsíða 20

TÍMINN
Sunnudagur 27. júnl 1976

Sunnudagur 27. júni 1976
TÍMINN
FYRIR NOKKRUM DÖGUM var
aldinn bóndi úr Biskupstungum á
ferö i Reykjavik. Blaðamaöur hjá
Timanum fékk pata af þessu og
sótti bónda heim, þar sem hann
dvaldist hjá syni sinum, og þvi er
ekki aö leyna, aö stundin sem viö
röbbuöum saman, þótti undir-
rituöum of fljót aö liöa.
Sporin liggja um Árness-
Rangárvalla-og Skafta-
fellssýslur
Bóndinn, sem hér um ræöir,
heitir Kristján Loftsson. Hann er
nú á hinu nitugasta ári, en ber
aldur sinn svo vel, aö flestir gætu
auöveldlega trúaö þvi aö hann
væri aö minnsta kosti einum ára-
tug yngri. Kristján hefur búiö i
Biskupstungum i marga áratugi,
á bæjunum Felli og Haukadal.
Þess vegna liggur beint viö aö
spyrja:
— Ert þú ættaður úr Biskups-
tungum, Kristján?
— Nei, það er ég ekki. Ég
fæddist i Gnúpverjahreppi, en
foreldrar minir voru Rangæ-
ingar. Þau fluttust úr Rangár-
vallasýslu út í Gnúpverjahrepp,
fengu þar vesaldarbýli, þar sem
þau voru aðeins eitt ár, fóru svo
aö Dalbæ i Ytrihrepp og voru þar
i tvö ár, en fluttust siðan aö Kolla-
bæ i Fljótshlíð. Móöir min var
þaðan, faöir hennar bjó þar þá
enn, og vildi nú fá þau til sin. í
Kollabæ bjuggu foreldrar minir i
tiu ár, en fluttu sig þá aftur út i
Hrunamannahrepp og bjuggu þar
á tveim jörðum, Miöfelli og Gröf,
unz þau hættu búskap.
— Ættir þinar liggja þá úm
Suðurland?
— Já, fólk mitt er af þessum
slóöum, en dreifist auövitaö
nokkuö, eins og oftast vill veröa.
Skyldfólk mitt var margt i Fljóts-
hliö, undir Eyjafjöllum og úti I
Vestmannaeyjum. Þaö hafa lengi
veriö talsverð brögö aö þvi aö
Rangæingar flyttu út i Eyjar.
Margir reru þaðan og ilentust svo
þar, ýmissa orsaka vegna.
Smértunnan og nautið mis-
fórust bæði
— Einhvern grun þykist ég
hafa um að þú sért lika Skaftfell-
ingur i ættir fram, — er það ekki
rétt?
— Jú, rétt er það. Móðurætt
min er frá Borgarfelli i Skaftár-
tungu. Þar bjó eitt sinn forfaðir
minn, sem Bárður hét og var Sig-
valdason. Upp úr Móðuharðind-
unum flosnaði hann allslaus upp
þar á meðal dóttur, sem Sigriöur
hét, og var þá barn að aldri.
Þegar aftur fór aö veröa lifvæn
legra I sveitum eftir ósköpin,
sneru margir til æskustööva
sinna á ný, og svo geröi Bárður
einnig. Hann kom aö Keldum á
Rangárvöllum, og þá réöist svo,
aö hann fékk leigt smákot þar i
grenndinni, þar sem hann mun
hafa hokrað viö næsta þröngan
hag. En nú voru örlögin ráöin aö
þvi leyti, aö þetta fólk ilentist á
Rangárvöllum, og siöan hafa spor
ættarinnar legið um þessar slóöir,
Rangárþing, Vestmannaeyjar og
út I Arnessýslu.
En þaö er af Sigriöi Báröar-
dóttur aö segja, aö hún giftist
manni sem hét Brynjólfur
Jónsson. Þau voru foreldrar
Brynjólfs I Bolholti og Katrinar á
Lækjarbotnum, sem margir
Sunnlendingar kannast við.
Eitthvað mun Sigriöi hafa orðið
minnisstætt haröréttið og alls-
leysiö á uppvaxtarárum hennar
þvi aö hún var sögð mikil búkona
og framúrskarandi áhugasöm um
aö vera sjálfri sé nóg, og ekki upp
á aöra komin. Þegar hún var
oröin ekkja og gömul manneskja,
ætlaöi hún i horniö til Brynjólfs
sonar sins i Bolholti, og geröi það.
Þá var sagt, aö hún hefði átt fulla
tunnu af súru sméri, sem hún
vildi leggja á borö meö sér. En þá
voru ekki nein önnur samgöngu-
tæki en hesturinn, og þar sem
tunnan var meira en klyf, og bú-
ferlaflutningur gömlu konunnar
hefur trúlega fariö fram aö vor-
lagi, þá var tunnunni velt á milli
bæjanna.
Brynjólfur i Bnlholti var fram-
kvæmdamaður, og nú stóö svo á,
aö hann var nýbúinn aö byggja
sér heyhlöðu. Þangaö var tunnan
látin, þvi að vitaskuld hefur ekki
átt aö eyöa innihaldi hennar
strax, heldur geyma þaö og gripa
til þess, ef aö kreppti meö viöbit.
Siðan var hey hirt i hlöðuna, en
vafalaust hefur eitthvað hitnaö I
heyinu, eins og oftast verður, og
þegar til átti að taka, var tunnan
fallin I stafi og smériö allt runniö
saman við heyiö. Svo fór um sjó-
ferö þá. En ærnar hafa notið góðs
af, þvi aö þá var ekki fariö að gefa
fóðurbæti með heyi, eins og
seinna varð.
En smértunnan var ekki eina
eignin, sem Sigriður Bárðardóttir
hafði geymt sér til ellinnar. Hún
átti lika tvævett naut, sem hún
ætlaði að leggja i heimili sonar
sins. Nautið átti að ganga i
fíF.T.D.
HAFI
OFTAST
GERT EINS
G AT,”
segir einn af görpum gamla
tímans, Kristján Loftsson, fyrrum
bóndi að Felli og Haukadal í Biskupstungum
Kristján Loftsson. Tlmamynd GE.
heiöin kennd við hann. En þegar
til átti aö taka, fannst boli hvergi,
hvernig sem leitaö var, þangaö til
menn loks gengu fram á leifarnar
af honum niöri i gjótu, þar sem
hann hafði borið beinin, og allt ein
maðkahrúga. Boli varð þvi að enn
minna gagni en smértunnan. —
Grunur minn er sá, aö talsvert
hafi verið talað um þetta, og að
það hafi verið i minnum haft.
Sjálfsagt hefur sumum fundizt
sem gamla konan hafi verið
óþarflega ötul viö að safna, og að
hún hafi ef til vill stundum gengið
full langt i þvi efni. En varlega
skyldu seinni kynslóðir dæma þaö
fólk, sem mundi ógnir Móöuharð-
indanna og allsleysið sem fylgdi
þeim. Hver hefði ekki orðiö spar-
samur á þeim timum?
Hver kaupstaðarferð tók
viku
— En svo viö höldum áfram að
tala um sjálfan þig: Hvenær
fluttist þú I Biskupstungur?
— Ég var i foreldra húsum til
1910, en fór þá að Haukadal. Þar
kvæntist ég Guðbjörgu Greips-
dóttur, systur Siguröar Greips-
sonar i Haukadal, sem allir
Islendingarhafaheyrttalaðum. 1
Haukadal bjuggum við I nitján ár,
en fórum þá að Felli, þar sem ég
hef átt heima siðan. Árið 1952 tóku
tveir yngri synir minir við
búskapnum, þótt ég héldi áfram
að eiga allmargt fé og nokkuð af
hrossum.
— Var ekki ákaflega erfitt um
aödrætti i Biskupstungum, áöur
en bilaöldin hófst?
— Það er rétt, sveitin er langt
uppi i landi, kaupstaöur ekki á
næstu grösum. Þaö var farið i
kaupstaö haust og vor, sumir fóru
til Reykjavikur, en aðrir niður á
Eyrarbakka Ef allt gekk skap-
lega, tók ferðin til Reykjavikur
viku, talsvert á þriðja dag hvora
leið, og svo stanzinn i kaup-
staðnum. Þeir sem áttu heima i
Upp-tungum fóru yfirleitt alltaf
um Þingvöllog yfir Mosfellsheiði.
Ariö 1907 var rudd braut frá
Þingvöllum og austur, en það
þýddi, að komizt varð meö hest-
vagna þessa leið, sem auðvitað
var miklu skárra en að þurfa að
reiða allt á klökkum.
— Fóru þeir sem bjuggu I
Suður-Tungunum oftast niður á
Eyrarbakka?
— Þaö var ýmist, þvi að eftir
að brúin kom á ölfusá, var hægt
að fara þar yfir og svo til
Reykjavikur þaðan.
Árið 1907 komu trébrýr á
Tungufljót og Hvitá, og um leið
var þar rudd braut sem hægt var
að komast um með hestvagn, svo
að kóngurinn gæti setið i vagni á
leið sinni. En þótt brautin væri
frumstæð og ófullkomin, entist
hún svo að menn komust um hana
með vagna lengi siðan.
— Fórst þú til dæmis fremur I
kaupstað með vagna en klyfja-
hesta?
— Já, ég hafði þann sið, og
fannst það þægilegra.
— Voru þetta samt ekki gifur-
lega erfiðar feröir?
— O jæja, það læt ég vera. Þetta
var sjálfsagður hlutur, annað
þekktist ekki. Erfiðast var, þegar
farið var að vetrinum, þvi þá
valt svo mikið á veðrinu og færð-
inni.
— Voruð þiö þá ekki alltaf með
sleða?
— Nei, það var alltaf reynt að
nota vagnana, þvi að sleðafærið
var svo stopult. Þú verður að gá
að þvi, að þetta er svo snjólétt
landsvæði, yfirleitt, að viða gátu
verið langir kaflar hálf- eða
alauðir, þar sem ógerningur var
að komast með sleða.
— Manst þú ekki einhverja
góða sögu úr kaupstaðarferö tii
þess að segja lesendum okkar?
— Það held ég varla, — að
minnsta kosti ekki sem ég tók
þátt I. Það kom aldrei neitt sögu-
legt fyrir mig. t
Stundum fóru menn yfir Þing-
vallavatn, þegar þaðvarisi lagt
að vetrinum, þvi að það var miklu
styttra. En fyrir gat komið, að úr
þvi yrði ekki timasparnaður,
heldur töf. Væri hægt að fara
beint yfir vatnið, var ekki nema
um það bil klukkustundarferð yfir
það. Svo var það vist einhverju
sinni, að menn urðu fyrir ein-
hverri töf við vatnið — ég held af
völdum veðurs, — svo þeir notuðu
tækifærið og dægruðu á Gjá-
bakka.
— Hvað er aö „dægra”?
— Það var alltaf kallað að
dægra, þegar menn lágu i rúmum
á daginn, án þess að hafa til þess
fullgildar ástæður. í þessu tilviki
mun hafa staðið svo á, að menn-
irnir höfðu meðferðis einhverja
brjóstbirtu. Þá var einn þeirra
settur til þess að gæta hesta
ferðalanganna, en hinir lágu i
rúmunum og létu kútholuna
ganga á milli sin. — En þetta var
fyrir mina daga i Biskups-
tungum.
— Þaö hljóta að hafa verið
ferjur á þeim stórvötnum, sem
Biskupstungnamenn eiga yfir aö
sækja, áöur en brýrnar komu til
sögunnar?
— Já, aö sjálfsögöu. En auk
þess var fleki á Brúará fyrir
austan Efstadal, á Gjánni, rétt
ofan viö gömlu brúna. Ég sá hann
aldrei, þvi aö hann var fyrir mina
daga þarna, en eftir þvi sem ég
veit bezt, þá var þetta timbur-
fleki, nægilega traustur til þess aö
hægt var að komast yfir hann
með hesta.
— Eru hvergi vöö á þessum
ám?
— Jú, þau voru fleiri en eitt, en
tæp voru þau og hættuleg, þvi að
menn þurftu aö þræöa á milli
hylja og mátti oft litlu muna að
illa færi. I Brúará hafa margir
menn drukknað, eins og raunar i
mörgum fleiri ám á þessu landi.
Einu sinni drukknaði ung stúika i
ánni með þeim hætti, að hún var
látin riða ofan á milli bagga i
skógarlest, en baggarnir fóru af
hestinum, stúlkan náði taki á öðr-
um bagganum og flaut á honum
langt niður eftir ánni, en
drukknaði að lokum. Þetta
hörmulega slys varö um miöja
nitjándu öld, fyrir rösklega
hundrað árum.
— Voru ekki ferjurnar mikiö
notaðar?
— Jú, vafalausthefur það veriö
fyrr á timum. Á Hvitá var ferja
rétt hjá Tungufelli, en aðalferjan
var hjá Iðu. Hún var alltaf mikið
notuð. 1 Reykjanesi, skammt frá
Mosfelli, var ferja á Brúará. Vel
geta ferjur hafa veriö viðar, þótt
ég muni það ekki, enda voru
sumar þessar ferjur ekki notaðar,
eftir að ég fór að þurfa á slikum
farartækjum að halda að og frá
Biskupstungum. Þær lögðust af,
þegar brýrnar komu.
Ein undantekning er þó á þessu,
sem ég hef verið að segja um ferj-
urnar: í Auðsholti, skammt frá
Skálholti, hefur lengi verið ferja,
og er enn. Aðallega er hún þó
notuð af bændum I Auðsholti,
núorðið, þegar þeir þurfa að fara
„útfyrir”. Sá bær er eiginlega
inni lokaður, þvi að Laxá er fyrir
sunnan, og Hvitá fyrir vestan.
Þá hefur verið öðru vfsi
um að litast á Haukadals-
heiði
— Hafa Biskupstungur ekki
fengið að vita af sandfoki og upp-
blæstri, eins og fleiri sveitir á
tslandi?
— Jú, það er húið að gera mikil
spjöll i Haukadal og á afréttinum
þar fyrir ofan. — Eins og menn
vita, þá fellur Turlgufljót eftir
sveitinni og klýfur hana. 1 eystri
hluta Tungunnar eru lika mikil
skersli, allt til byggðar, en nú er
hætt að blása þar upp, og er
heldur farið að gróa upp aftur.Nú
er lagt mikið kapp á að sá i þessi
landsvæði og bera á þau. Þetía
virðist bera mikinn árangur,
jafnvel uppi á afrétti, þar sem þó
er alveg ógirt land. Jörðin er fljót
að breytast, þegar hún fær áburð,
ef einhver ofurlitill gróður hefur
verið þar fyrir. Ég vona fastlega
að þessari starfsemi verði haldið
áfram, þvi að þá veröur vörn
áreiðanlega snúið I sókn. Hins
vegar má nærri geta, að við
ramman er reip aö draga, þar
sem sand- og vikurlög eru svo
laus, aö hestar kafa þau I miðjan
legg. Slikur jarðvegur er ekki
lengi aö fjúka burt i vindum, jafn-
vel þótt þar sé talsverður gróöur.
— Þú hefur auðvitað ekki farið
varhluta af þeim búsifjum, sem
uppblásturinn olli, þegar þú varst
i Haukadal?
— Ónei, maöur fékk aö vita af
þvi þar, en á Felli hefur sliku ekki
veriö til aö dreifa. En einhvern
tima hefur veriö blómlegra um að
litast i Haukadal en nú. Páll Guð-
mundsson, sem lengi var bóndi og
hreppstjóri i Haukadal á nitjándu
öld, átti stóð, sem gekk á Hauka-
dalsheiöi, og vafalaust hafa
hrossin gengið þar úti að mestu
leyti, allan ársins hring. Slikt
hefði ekki getað gerzt i minni
þeirra manna, sem nú lifa, þvi að
nú er ekki meir en svo að þar sé
bithagi fyrir kindur að sumrinu.
Mestan part er landiö melar og
grjótflákar, en gróöur lítill og
gisinn. — Inn meö Ásbrandsá er
dálitil rönd, sem liggur lægra en
landið i kring, og hún er gróin, en
þar er grópurlendiö alltaf aö
ganga aö sér, eins og þvi miöur
hefur viöa verið raunin hér á
landi siöustu mannsaldrana.
Páll Guðmundsson i Haukadal
var ágætur hestamaður og tamdi
gæöinga. Einu sinni ól hann upp
móálóttan fola af reiðhestakyni
sinu, tamdi hann og gaf hann Jóni
Jónssyni, lögsagnara og umboös-
manni, sem alltaf var kallaður
Jónson. Mósi varö afbragðs
reiðhestur, og átti Jónson hann
lengi. En þau urðu örlög Jónsons
og Mósa hans, að báðir fórust -
niður um vök á Þjórsá snemma
vetrar árið 1842. „Mánuði eftir
veturnætur”, segir sagan. En um
þetta allt geta menn lesið i
Sögunni af Þuriði formanni og
Kambsránsmönnum, þvi að þetta
var einmitt á dögum Kambráns-
manna. Já, það eru ekki nema
rúm hundrað ár, síðan stóð gekk á
Haukadalsheiði, ar sem nú er
blásið land. Þetta er ekki lengi að
breytast.'
Þetta er óhjákvæmilegur
þáttur búskaparins
— Var fjölbyggðara I Biskups-
tungum, þegar þú komst þangað
til búsetu fyrir hálfum sjöunda
áratug, en það er núna?
— Nei, það held ég ekki. Að
visu er ekki alveg dæmalaust, að
jarðir hafi farið i eyði á þessum
tima, en allar verulegar bújarðir,
sem þá voru, eru enn i byggð. Það
var mjög ánægjulegt að setjast að
i þessari fallegu og búsældarlegu
sveit, og sveitarbragurinn var
lika mjög aðlaðandi. Þá voru I
Biskupstungum margir bændur,
sem höfðu gaman af söng og gleð-
skap, og samkomur voru haldnar
að vetrinum, sem þó var ekki
orðið alsiða i sveitum á þeim
tima. Nú eru flestir þessara
gömlu bænda horfnir af sviðinu
en afkomendur þeirra eru enn i
Biskupstungum, og enn er þar
gott fólk og skemmtilegir menn
sem gaman er að hitta og déíla
geði við.
— Búa menn viö kýr eöa sauðfé
I Biskupstungum, eða kannski
hvort tveggja?
— Flestir eru meö blandaðan
búskap, en þó er til að menn haldi
sig nær eingöngu við eina grein
búskapar.
— Það hlýtur aö vera langt
fyrir ykkur aö reka á fjall?
— Já, viö erum á þriöja sólar-
hring, aö minnsta kosti þeir sem
búa i framsveitinni, en hinir, sem
nær eru afréttinum, eru degi
fljótari. Þaö verður aö reka hægt,
þegar farið er svo langan veg með
lambfé, en það venst, eins og allt
annað. A haustin fara um þrjátiu
menn til þess að smala i fyrsta
safn, og þeir eru i sex daga, en
réttin er á sjöunda deginum. Það
eru þvi talsverðir erfiðleikar á
þvi að koma fénu i heiöina á vorin
og ná þvi þaöan aftur á haustin,
en þetta er óhjákvæmilegur þátt-
ur búskaparins, og þar af leiðandi
eins og hver annar sjálfsagður
hlutur.
„...Þegar ég tek á mig
náðir að loknum degi..."
— Nú hefur þú, Kristján, átt
heima I þessari sögufrægu sveit,
Biskupstungum, i hálfan sjöunda
áratug, og rösklega þó.llvernig er
þér nú I hug, þegar þú litur yfir
þennan langa fcril?
— Ég hef ekki undan neinu að
kvarta. Biskupstungur eru ágæt
sveit og fólkið ekki siður. Mér
hefur liðið vel þar, þótt aldrei
hafi verið auður i búi hjá mér, sizt
framan af árum. En ég komst
þetta allt klakklaust, ég á tiu börn
á lifi, og það er ekki litill af-
rakstur einnar mannsævi. Ég
komst á nitugasta árið, núna fyrir
fáum dögum, enda er ég nú að
verða lélegur til vinnu, sem ein-
herja orku þarf við. En sjónin má •
heita góð, og ég les eitthvað alla
daga. — Ég held, að ég hafi oftast
gert eins og ég gat, og stundum
var vinnudagurinn langur.
Biskupstungur eru fyrir löngu
orðnar hluti af sjálfum mér.
örlög min tengdust þessari fögru
sveit órjúfandi böndum, ég á þar
margt skyldmenna og venzla-
fólks, sumt af þvi er enn i fullu
fjöri, annað er komið undir græna
torfu. Ég á þar meðal annars
bæði eiginkonu og börn i jörðu, og
hjá þeim vil ég vera, þegar ég tek
á mig náðir að loknum degi.
—VS
Næsti bær viö Fell, þar sem Kristján Loftsson hefur búiö lengst, er Reykholt. Þar er nú félagsheimili, barnaskóli, sundlaug og gróörarstöövar, sem byggja starfsemi sina á
jarðvarma, sem þar er nægur. 1 Reykholti I Biskupstungum er nú aö myndast byggöakjarni, eins og vænta má, þar sem slík hlunnindi eru fyrir hendi.

*