Tíminn - 06.02.1977, Blaðsíða 21

Sunnudagur 6. febrúar 1977
21
n sem niðar
Rætt við Braga
Árnason efnafræðing
aö vísu misjafnlega langt aö.
Þannig er heitt vatn i Rauöu-
kömbum i Þjórsárdal komiö úr
Hofsjökli, og hefur þvi runniö um
þaö bil niutiu km neöanjaröar.
Heitavatniö i Biskupstungum er
aftur á móti ættaö Ur miðjum
Langjökli eða úr Kjalhrauni.
Heita vatnið i Borgarfiröi er
allt ættaö úr Langjökli eða
nágrenni hans. Svo virðist, sem
úr sunnan- og vestanveröum jökl-
inum liggi viöáttumikill djúp-
vatnsstraumur til suðvesturs, i
átt til strandar. Auk hveranna i
Borgarfjarðardölum er heitt vatn
i holúm á Leirá i Leirársveit og á
Akranesi einnig komiö úr þessum
djúpvatnsstraumi.
Or noröanveröum Langjökli og
svæðinu þar noröur af liggur svo
einnig djúpvatnsstraumur til
noröurs.Til hans má rekja hveri
i Húnavatnssýslum.
Um jarðhitann I Skagafiröi,
Eyjafiröi og Suöur-Þingeyjar-
sýslu er lika sögu aö segja. A
þessum stöðum er hveravatniö að
mestu komið innan af miðhálendi.
Vatniö i Skagafiröi og Eyjafirði
að öllum likindum úr Hofsjökli
eöa svæöinu noröur og norö-
austur af honum, en vatnið i
Suöur-Þingeyjarsýslu úr norðan-
veröum Vatnajökli.
Djúpvatn innan úr landi
finnst i Vestmannaeyj-
um.
Jarðhitinn á Reykjanesskaga
erað þvileytióvenjulegur, að þar
er hluti hveravatnsins sjávar-
vatn. Enda þótt myndin af jarö-
hita Reykjanesskagans sé hvergi
nærri fullmótuð, hafa tvivetnis-
rannsóknir þegar veitt haldgóöar
upplýsingar. Ot eftir skaganum
endilöngum streymir heitt ferskt
vatn á miklu dýpi, liklega svo
sem þrem kilómetrum undir yfir-
boröi jarðar. A leið sinni blandast
þetta ferska vatn smám saman
sjó, sem á einn eða annan hátt
kemst niður i djúpvatnsstraum-
inn. 1 Krisuvik er sjávarblöndun-
in enn ekki nema tæp fimm
prósent, i Svartsengi eru tæp
fimmtiu prósent af vatninu sjór,
og yzt á Reykjanesskaganum er
hlutur sjávarvatnsins oröinn
fimmtiu og fimm af hundraöi.
t Vestmannaeyjum höfum við
athyglisvert dæmi um að ferskt
djúpvatn innan úr landi geti
streymt langa leiö út frá strönd
landsins, langt neöan sjávar-
botns, án þess aö blandast sjó svo
nokkru nemi. t um fimmtán
hundruð metra djúpri holu á
Heimaey er heitt vatn. Saltmagn
þess er nokkuð hátt, eða um
helmingur þess sem er i sjó. En
samkvæmt tvivetnisrannsóknun-
um er hins vegar ekki hægt aö
skýra uppruna þessa vatns ööru
visi en að þarna sé á feröinni svo
til eingöngu ferskt vatn innan úr
landi, liklega úr Eyjafjallajökli
eöa Mýrdalsjökli. A leiö sinni út
til Vestmannaeyja hefur þaö
treymt um gömul sjávarset, þar
sem það hefur leyst upp talsvert
magn af salti.
Eru ekki rannsóknir á hinum
ýmsu jarðhitasvæöum misjafn-
lega langt á veg komnar?
— Jaröhitinn 1 Reykjavik og
Mosfellssveit er liklega sá, sem
bezt hefur veriö rannsakaður, aö
minnsta kosti aö þvi er varðar
tvivetnisrannsóknir. Samkvæmt
þeim rannsóknum höfum viö nú
fengið allgóöa mynd af þessum
vatnskerfum.
Ofan af Mosfellsheiöi liggur all-
mikill djúpvatnsstraumur.
Vestustu borholurnar við Suöur-
Reyki í Mosfellssveit og syöstu
borholurnar i Elliöaárdalnum i
Reykjavik fá vatn úr þessum
Onniö viö tvlvetnisrannsóknir.
djúpvatnsstraumi. I Laugamesi i
Reykjavik og á Noröur-Reykja-
um i Mosfellssveit er hinsvegar
dælt upp vatni af allt öörum upp-
runa. Það vatn kemur úr djúp-
vatnsstraumi, sem er upprunninn
á Botnssúlusvæðinu, eöa á
svæðinu norður af Þingvalla-
vatni. Þriðja heita vatnskerfið á
þessu svæöi finnst svo yzt á
Seltjarnarnesi og uppi i Kolla-
firði. Þaö vatn er komið úr sunn-
anveröum Langjökli.
Kenning Trausta
Einarssonar markar
timamót.
— Eru menn búnir aö gera sér
einhverja samfeilda heildarmynd
af heitum vatnskerfum á islandi?
— Já, segja má þaö, og i stór-
um dráttum litur sú mynd út eitt-
hvaö á þessa ieið:
I flestum tilfellum er um aö
ræða úrkomu, sem falliö hefur á
háiendi landsins. Þar nær Urkom-
an að seytla djúpt niður i bergiö,
liklega allt niöur á þriggja kiló-
metra dýpi. Hinn almenni
varmastraumur Oergsins hitar'
vatnið, og ræöst hitastigið af þvi,
hversu djúpt vatnið kemst, en
berghitinn vex, eftir þvi sem
neðar kemur. Vatnið streymir
siöan neðanjarðar, oft um langan
veg, niöur til láglendis, eöa jafn-
vel all-langt tii hafs undir sjávar-
botni, unz þaö leitar aftur upp um
sprungur og misgengi, eöa viö
ganga i berginu. Svo viröist sem
vatniö streymi i allar áttir Ut frá
hálendinu án tillits til sprungu-
stefna i yfirborðsbergi.
— Er ekki stutt siöan menn
komust aö þessum niöurstööum?
— Nei, það er ekki hægt aö
segja að þessi heildarmynd af
jarðhita landsins sé alveg ný af
nálinni. Trausti Einarsson
prófessor setti þessa kenningu
fram þegar áriö 1942, en hann
byggði reyndar á allt öörum
forsendum, fyrst og fremst ýms-
um orku-Utreikningum. Aö minu
áliti markar kenning Trausta
timamót i sögu jarðhita-
rannsókna, þá er i fyrsta skipti
sett fram sú nútimalega mynd,
sem viö höfum af uppruna og eðli
jarðhitans. Kenning Trausta var
að visu lengi mjög umdeild, en nú
má telja, aö meö þeim rannsókn-
um, sem ég hef verið aö tala um,
sé hún fullsönnuð.
Eru þetta regndroparn-
ir, sem bleyttu i fýrstu
landnáms mönnum
islands?
— Samkvæmtþvísem þú segir,
Bragi, þá er nú hægt aö fylgja
slóö vatnsins djúpt i jöröu, getið
þiö þá kannski llka mælt hversu
lengi þaö er aö fara leið sina?
— Allt fram á siðustu ár hefur
litið sem ekkert verið vitað um
aldur grunnvatns á íslandi. Þetta
er þó að breytast, og nú er svo
komið aö við vitum talsvert um
aldur vatnsins. Sú vitneskja
byggist á mörgu, og má þar eink-
um nefna tvivetnisrannsóknir,
rannsóknir á geislavirkum sam-
sætum i vatni, rannsóknir á
vatnsleiöni bergs, einkum þriggja
jarðhitasvæða i Reykjavik og
Mosfellssveit, og loks fræöilega
útreikninga.
Ég ætla ekki að skýra hér
nánar, hvernig við getum notað
þessar upplýsingar til þess að
ákveöa aldurs gtunnvatns, en ég
skal nefna nokkur dæmi. Rétt er
þóað taka fram, að þærtölursem
ég nefni eru mjög ónákvæmar og
ber að taka þeim með mikilli
varúð.
Vatn i köldum lindum er að öll-
um likindum aðeins fárra ára-
tuga gamalt, jafnvel aðeins fárra
ára. Til dæmis hefur vatn i lind-
um i Dettifossgljúfri verði tiu ár
aö renna þangaö sunnan úr
Vatnajökli.
Þegar vatnið, sem kemur upp i
borholum á Suður-Reykjum i
Mosfellssveit hefur runniö
þangaö ofan af Mosfellsheiöi, um
fimmtán kilómetra leið, er þaö
liklega um fimmtiu ára gamalt.
Þegar þetta sama vatn kemur
niöur i Elliöaárdalinn i Reykjavik
hefur þaö hins vegar veriö um
það bil sex aldir á leiðinni. Vatnið
i honunum i Laugarnesi i Reykja-
vik, sem er ættaö af Botnssúlu-
svæðinu, er nokkru eldra eöa um
þúsund ára gamalt aö meöaltali.
Samkvæmt þessu ættinokkur hlut
af baðvatniokkar Reykvikinga aö
vera sömu droparnir og féllu i
höfuð landnámsmanna, þegar
þeirkynntust fyrst islenzkri rign-
ingu.
— Hvar myndi þá ver elzta
vatn á íslandi?
— Þaö er án efa það vatn, sem
hefur runnið lengsta leiö neðan
jarðar. Hugsum okkur Urkomu,
sem fellur á Vatnajökul. Þar get-
ur húnhæglega gleymzt i eitt þús-
und ár, og streymt siöan neðan
jaröar allt til hafs, til dæmis
norður i Skjálfanda.
1 holum á Húsavik og á Hafra-
læk, sem er skammt suður af
Húsavik, finnst heitt vatn. Sé það
ættað úr Vatnajökli, hefur þaö
runnið allt að 150 km leiö neöan-
jarðar, og ætti samkv. út-
reikningu okkar aö vera eldra en
tiu þúsund ára gamalt. Hér ætti
þvi að vera á ferðinni Urkoma frá
isöld. Þetta staöfesta reyndar tvi-
vetninsmælingarnar, en þær
segja, aö þegar vatniö rennur
framhjá Laugum i Reykjadal i
Suður-Þingeyjarsýslu, sé þaö um
átta þúsund ára, en þegar það
kemur norður til HUsavikur, sé
það að minnsta kosti tiu þúsund
ára gamalt.
Eru orkulindirnar
óþrjótandi?
— Þessar rannsóknir á heitu
vatni og köldu, aldri þess og leiö
þess um jarölögin — veita þær
nokkrar upplysingar um vatns-
magnið sj'álft, og þar meö hvort
hin svokallaöa varmaorka okkar
eróþrjótandi, eða hvort hún getur
gengið til þurröar eins og aðrar
auölindir?
— Það er rétt að viö skiljum nú
orðið uppruna og eðli jarðhitans.
Um magn jarðhita á tslandi vit-
um við hins vegar sáralitið, en
það er einmitt sú spurning, sem
við hljótum að leita svara viö i
næstu framtið.
Þaö, sem ég hef veriö að tala
um hér, er að sjálfsögðu aðeins
einn þáttur jarðhitarannsökna
hér á landi. Aörir þýðingarmiklir
þættir eru, svo nokkuð sé nefnt,
rannsóknir á gerð jarðskorpunn-
ar undir landinu, rannsóknir á
hitastigul bergsins, rannsóknir á
efnasamsetningu vatns, og al-
mennar jarðfræðirannsóknir. Ég
hygg að þegar rannsóknir okkar,
asamtöllum þeim þáttum sem ég
nú nefni, ná að mynda samræmda
heild i næstu framtið, muni það
leiða til allhaldgróðra upplýsinga
um heildarvarmaorku á íslandi.
— Þetta snertir einmitt spurn-
ingu, sem freistandi væri aö bera
fram, svona undir lokin: Hvaöa
hagnýtt gildi hafa þær rann-
sóknir, sem þú hefur veriö aö
lýsa?
— Það er vitað og viöurkennt,
að varmaorka og vatnsorka eru
dýrmætustu orkulindir okkar Is-
lendinga. Til þess að geta nýtt
þessar orkulindir á sem farsæl-
astan hátt, hljótum við að leggja
okkurfram um að skilja sem bezt
eðli þeirra. Ef viö gerum það
ekki er hætta á, aö ýmislegt fari
miður en skyldi i orkubúskap
okkar, og I sumum tilellum gæti
jafnvel orðið um að ræða rán-
yrkju á orkulindunum.
—VS
Köld grunnvatnskerfi á noröurhluta vatnasviös Þingvallavatns. Jafn-
gildisllnurnar sýna tvfvetnismagn f úrkomu, svörtu punktarnir sýna þá
staöi, þar sem sýnum hefur veriö safnaö úr köldum lindum. Grunn-
vatnsskil eru sýnd sem linur af hringjum, örvarnar tákna grunnvatns-
rennsli. Af myndinni er augljóst, aö vatnasviöiö nær allt upp I Lang-
jökul. Vestustu lindirnar viö noröanvert vatniö draga vatn af Botns-
súlusvæöinu og fjöllunum noröur af vatninu. Lindir viö suðausturhorn
vatnsins fá vatn ofan af Lyngdalsheiöi. Ofan úr Langjökli rennur ioks
allmikill straumur, sem klofnar um hálendiö noröan Lyngdalsheiöar.
Vestari hluti þessa straums skilar sér í lindum viö noröanvert vatniö,
meöan annars f Vellankötlu, en eystri hluti hans myndar Ljósuár í
Laugardal og upphaf Brúarár.