Tíminn - 06.02.1977, Blaðsíða 27

Sunnudagur 6. febrúar 1977
27
hans
sem hafa séð blakkt og lltt læsi-
legt brot af islenzkri skinnbdk,
kunna að meta, hve aðdáanlega
kotungsskapur sögustaðanna,
einsniðurniddirog þeir eru nií á
dögum, kemur fram i liking-
unni. Nýjum hugsjónum skýtur
uppi kvæðum Einars —ekki sizt
hinum fyrstu, og óviðjafnanleg
litfegurð er yfir Lágnættissól:
„Á unnar varir eldveig
dreypist,
um axlir hæða skariat
steypist”.
Flestir íslendingar hafa séð
öldurnar hniga sem rauðagull
og um hásumar séð fjöllin
steypa yfir sig skarlatsskikkju.
En enginn gat lýst þessari dýrð
fyrr en Einar kom. Ekkert is-
lenzkt kvæði lýsir hljóðfæra-
slætti eins og Disarhöll Einars.
Við Einar vorum stundum sam-
an i London — og fórum við
nokkrum sinnum saman i
Queen’s Hall til þess að hlusta á
þann bezta hljóðfæraslátt, sem
þá var til á Englandi.
„Bumba erknúð og bogi
dreginn”.
Hljóðfall orðanna fellur
furðulega saman við hljómfall
hins mikla hljóðfærasláttar. Is-
lenzkt mál hefur ekki náð þessu
áður — og vist hefur Einar
auðgað málið.
bá er kyngikraftur Einars —
hin undursamlega innlifun i
anda ferlegrar þjóðtrúar, sem
fram kemur i kvæði eins og
Hvarf séra Odds á Miklabæ.
Solveig — með blóðbununa
blæðandi úr hálsinum — vefst
fyrir séra Oddi. svo að hann fer
villur vegar:
„Dunar hátt i svellum,
dæmdur maður riður”.
Enginn getur lesið þetta
kvæði, svo að ekki fari um hann
hrollur. Engiendingar kalla
Einar Benediktsson
þann kraft, sem fram i þvi kem-
ur, „demonic”.
Ég kom stundum i London
snemma morguns til Einars og
Valgerðar. Valgerður var kom-
in á fætur og var ævinlega ljúf-
mannleg. Ég settist þá á rúm-
stokkinnhjáEinari, er hann var
að yrkja. Morgunstundin i rúm-
inu var þá bezti kveðskapartimi
hans. Hann haföi stundum yfir
ekki fullgert kvæöi, og ég lagði
svoorð i belg. Ég vissi þvi betur
en flestir aðrir, hvernig kvæði
varð til hjá Einari. Hinn demón-
iski kraftur Einars kemur lika
fram i kvæði eins og Skýjafar.
Rómverjar senda Hannibal
höfuð Hasdrúbals, bróður hans.
Einar lýsir þvi þannig: Tunglið
„skyggnist fram og grimu
lyftir,
bleikt sem höfuð
Hasdrúbals”.
Einar bindur bagga sina öðr-
um hnútum en samferðamenn,
og það er ekki öllum fært að
leysa hnúta hans.
Einar er oft i seinni kvæðum
sinum panþeisti (algyðismað-
ur). Guð er eins i neösta djúpi og
i hæstu hæð, i dýrð náttúrunnar
og i örbirgð hennar. ósýnilegir
þræðir tvinna allt saman.
Einar var lengi hrifinn af
kenningu Nietzsches um, að allt
mannkynið ætti að lúta úrvals-
mönnum, sem væru skapaðir til
þess að stjórna. Einstaka af hin-
um þungskildu kvæðum Einars
eru lik kvæðum Brownings, og
eins og ég þegar hef á drepið,
mun Browning hafa haft mjög
mikil áhrif á hann, þ.e. áhrif
Brownings orðið Einari mikil-
væg undir niðri, verið mikilvæg
fyrir hann jafnvel þar, sem
hann hafði ekki hugmynd um
það. Ég veit, að Einar dáðist
mjög að ýmsum af hinum miklu
kvæðum stórskáldsins enska, og
við sum þeirra tók hann ást-
fóstri. Þau voru raunar svo
mörg og það svo margþætt, sem
Einar sagði um þau, að of langt
yrði hér um það að fjalla.
i
Bókmenntafélagsins
þeirra sé þetta drjúgum betur
ljóst en henni. Það skiptir ekki
litlu máli.
Heimildargildi
Landnámu
Sveinbjörn Rafnsson skrifar
um aðferðir og viðhorf I Land-
námurannsóknum. Segir hann
að grein sin sé tekin saman i til-
efni af grein Jakobs Benedikts-
sonar I Skirni 1974, en tiletni
þeirrar greinar var doktorsrit
Sveinbjarnar.
Eðlilega ræðir Sveinbjörn um
aldur og uppruna Landnámu, en
hann telur að til hafi verið eldri
Landnáma sem nú sé týnd og
töpuð að öllu leyti en þvi sem
efni hennar sé i hinum yngri
gerðum. Hann telur að Land-
náma hafi fyrst verið rituð fyrir
1104.
Sveinbjörn segir m.a.:
„Landnámabók hefur ekki
heimildagildi fyrir fyrstu bygg-
ing Islands.”
Þetta munu flestir kalla að af-
neita sögulegu eða sagnfræði-
legu heimildagildi þó að bók-
menntir hafi alltaf margháttað
heimildagildi um aldafar þegar
þær eru ritaðar.
Hvers vegna segir lærður
maður, að bók um landnámið,
skrifuð 200 árum eftir landnám,
hafi ekkert heimildagildi um
það?
Hann efast um að orðið land-
nám hafi verið til fyrr en farið
var að skrifa Landnámabók.
Auðvitað er torvelt að finna
upphaf orða fyrir ritöld. En trú-
lega hafa menn haft eitthvað
orðalag um það að taka sér ból-
festu i nýju landi og helga sér
það. Þaö var svo merkur at-
buröur i sögu lands og manna,
að um það hlaut að vera talaö.
Ersennilegra að þaö hafi veriö
kallað eitthvað annað en að
nema land? Hverjar likur eru til
þess að menn hafi þurft nýtt orð
um athöfnina þó að farið væri a ð
skrifa um hana?
Ósköp hefur þetta fólk á 11. og
12. öld verið ólíkt þvi sem hér
var á siðustu tveimur öldum, ef
það hefur ekki varðveitt neinar
sagnir um landnám og land-
námsmenn. Ef við eigum að
trúa þvi, þyrfti aö segja hvenær
slik gjörbreyting varð á þjóðinni
og helzt af hverju.
Sr. Böðvar Bjarnason varð
prestur á Hrafnseyri 1901,
aðkominn maður. Hann sat
staðinn i 40 ár. Eftir að hann lét
af prestskap og fór frá Hrafns-
eyri skrifaði hann bók um sögu
staðarins. Þar getur hann
munnmæla frá tið sr. Hallgrims
Jónssonarsemá Hrafnseyri var
1723-1768. Finnst mér rétt að
taka frásögina orðrétta úr bók
sr. Böðvars:
„Sagt er að i tið sr. Hallgrims
Jónssonar á Hrafnseyri hafi
komið fyrir atburðir þeir' sem
nú skal greina.
Bóndi á Gljúfurá, Ivar að
nafni, gat barn við stjúpdóttur
sinni, sem Ólöf hét og var Jóns-
dóttir. Barnið fæddist á laun.
Þau tóku það af lifi og földu lik-
ið. Nokkru siðar fór sá orðróm-
ur að berast um sveitina að ekki
mundi allt með felldu á Gljúf-
urá. Ólöf, sem vitanlega hafði
verið þunguð, virtist nú orðin
léttari. En hvar var barnið?
spurðu menn. Nokkru siðar var
hafin réttarrannsókn i máli
þessu samkvæmt kröfu prest-
ins. Fannst þá barnslikið falið
úti i skemmu á Gljúfurá. Ivar og
Ólöf meðgengu glæp sinn. Voru
þau nokkru siðar tekin af lifi á
þingi að Auökúlu og dysjuð þar
saman. Dysin er i litlum
hvammi upp með gildragi, rétt
ut af þurrabúðinni Tungu. Dysin
er að mestu úr grjóti.
Það er i frásögur fært að séra
Hallgrimur hafi sótt það mjög
fast að þau Ivar og Ólöf yrðu
tekin af lifi.
Full skjalleg sönnun hefur
ekki fundizt fyrir atburðum
þessum, þvi að dómsmálabók
Isafjarðarsýslu frá þessum
tima er ekki til. En Ivar Jónsson
er meðal þingvitna i Auðkúlu-
hreppi 1759. 1 sálnaregistri ung-
dómsins i Hrafnseyrarsókn 1758
er nefnd Ólöf Jónsdóttir 18 ára,
les á bók, confirmeruö 1758,
kann catechismus, uppáboðnar
spurningar, bænir og sálma,
þénar hjá stjúpföður sinum
Ivari Jónssyni á Gljúfurá, hegð-
ar sér vel og frómlega. Arið
eftir er hún talin hjá foreldrum
sinum á Gljúfurá. 1 sömu skrá
eru taldir Jón Jónsson, 15 ára,
hjá stjúpföður ívari Jónssyni og
Jón Ivarsson, 9ára, hjá foreldr-
um á Gljúfurá. 1759 eru-þau öll
talin á sama stað. Engin skrá er
til frá 1760 en 1761 eru Jónamir
taldirhjá móður á Gljúfurá ólöf
erekkinefndþaðár.l bændatali
frá 1762 segir að á Gljúfurá búi
Ingibjörg Jónsdóttir, 57 ára.
Siðari manntöl sýna að Ingi-
björg er móöir Jónanna, Jóns-
sonar og Ivarssonar. — Þetta
bendir ótvirætt i þá átt að sagan
muni herma rétt frá atburðum
og hafa þeir þá gerzt um 1760.”
Sr. Böðvar kannaði heimildir
um fólk i sveitinni til aö finna
hverjar likur styddu munnmæl-
in. Þegar bók hans kom út 1961,
átta árum eftir lát hans, var þar
neðanmálsgrein á þessa leið:
„Skjöl i þjóðskjalasafni sanna
munnmælin. Þakka má Bjarna
Vilhjálmssyni skjalaverði að
þau urðu notuö hér. Samkvæmt
þessum gögnum varð Ólöf á
Gljúfurá þunguð sumarið 1759.
Barnið fæddist andvana, en þau
Ivar leyndu fæöingu þess og
voru þannig sek um dulsmál
auk sifjaspella. En allt komst
upp. Sigurður Sigurðsson sýslu-
maður (skuggi) dæmdi þau
stjúpfeðgin til lifláts á Auðkúlu-
þingi 16. mai 1761. Hann taldi
sér ekki fært að flytja
sakamennina til alþingis. Var
þá Davið Scheving sýslumanni
i Haga boðið að halöa aukálög
þing til þess aö úrskuröa dóm-
inn. Var dómur sýslumanns
samþykktur á aukalögþingi i
Selárdal 31. ágúst 1761.
Samþykki konungs þurfti þá til
liflátsdóms. Hæstiréttur staö-
festi dóminn i nafni konungs 16.
desember 1762. Er sá dómur til.
Aftan á hann hefur Sigurður
sýslumaöur skrifað að dómnum
hafi verið fullnægt 22. ágúst
(1763) „udi overværelse af
mangé’ folk”.
Saga sú sem sr. Böðvar skráði
þarna var meira en 180 ára
gömul. Gögn sem heimildar
menn höfðu enga hugmynd un:
sanna hana. Munnmælin vori
rétt. Þau voru góð heimild. Hif
eina sem I milli ber er hvorl
barn ólafar fæddist með lifi eöa
ekki. Úr þvi hefur sennilega
verið erfitt að skera eftir af
rannsókn málsins hófst, en vera
má að munnmælin bendi til þess
að fólk hafi grunað að barnið
hafi fæðzt með meira lifi en þau
stjúpfeðgin vildu vera láta. En
þegar við höfum heimildargildi
þessara munnmæla fyrir
augurh, og þau eru alls ekki eins
dæmi, vaknar spurningin.
Hvernig geta menn Imyndað
sér aö engar sagnir hafi mynd-
azt um landnámið og geymzt
fyrstu hundrað árin? Hafi sama
ætt búið i sveitinni er blátt
áfram óhugsandi annað en slik-
ar sagnir hafi lifað. Slikt
gleymist ekki strax þar sem
hver kynslóð tók viö af annarri
með sögusviðið að athafna-
svæði. Þar viö kunna að hafa
bætzt ýmsar ástæöur til þess að
menn vildu festa vissan fróðleik
á bækur. Þó hef ég ekki trú á þvi
að Landnáma hafi átt að vera
einhvers konar þinglýstur mál-
dagi. Liggur ekki beint við að
hún hafi verið skrifuð til aö
varöveittist á bókfelli það sem
sagt var til fróðleiks og
skemmtunar? Voru ekki skrif-
aðar hér á landi sögur af Nor-
egskonungum og margs konar
ævintýrum islenzkra manna
með þeim? Þegar munnmæli og
heimildir þraut, bjuggu menn til
sögur til skemmtunar. En það
hefur verið allt annað mannfólk
á Islandi á 12. öld en hinni 19. ef
stætt hefur verið á þvi að rita og
birta landnámabók án þess aö
taka tillit til arfsagna og munn-
mæla. Þegar ég var ungur sagði
gamla fólkið frá mönnum og at-
burðum frá æsku sinni og eldri
timum. Svo mun það hafa verið
frá.þvi land byggðist. En það er
eins og sumir hinir lærðustu
menn viti þetta ekki. Um það
mætti segja að margt hafi þeim
verið sagt minna reið á að vita.
Meira um fornsögur
Enn er i Skirni sitthvaö sem
vekja mætti skemmtiiegar
umræöur. Peter Hallberg
skrifar um aldur Fóstbræðra-
sögu og Jónas Kristjánsson læt-
ur andsvar fylgja. Fer vel á þvi
i ársriti að viömælendur séu
samferöa.
Að venju eru nokkrir ritdóm-
ar i Skirni. Jakob Benediktsson
skrifar um útgáfu á endurskoö-
aðri doktorsritgerð Bjarna
Einarssonar: Litterære
Forudsætninger for Egils saga,
enBjarni varð doktor I Osló 1971
enstofnun Arna Magnússonar á
Islandi geíur ritíð út. Það verð-
ur sennilega lengi nokkur ráð-
gáta hvað höf. þessa sérstæða
listayerks lá einkum á hjarta
þegar Egilssaga varð til. Þaö
mun flestum meira og
skemmtilegra viðfangsefni en
hvaðan honum komu föng til
sögunnar. Ætlaöi hann að lýsa
þjóðareðli Islendinga þegar
hann skrifaði um Egil þar sem
saman fléttast villimannlegur
tröllskapur og andagift skáld-
spekingsins? Var honum efst i
huga sjálfstæðisþrá litiilar þjóð-
argagnvarterlenduvaldi? Ekki
má gleyma uppgjöri hetjunnar
við örlög sin. Margs er aí
spyrja.
Laxnessfræði að lokum
Mesti Laxnessfræðingur sem
uppi er, Peter Hallberg, skrifar
bæði um Sjö erindi um Halldór
Laxness og i 1 túninu heima.
Hann niinnist þess, að viöa sé að
þvi vikið i erindunum að viðhorf
skáldsins sé breytt frá fyrri
árum ævinnar. En það er eins
og honum finnist að hann hafi
þar nokkru við að bæta. Þvi
skrifar hann:
Þróun sú, sem við erum vitni
að gefurþá litla ástæðu til bjart-
sýni og trúar á það óskiljanlega
kvikindi „sem oft er talað um i
Danmörku og kallað sam-
fúnnet.” Það er ekki óliklegt að
hún hafi átt mikilvægan þátt i
vonbrigðum Halldórs Laxness,
eins og annarra. Andúö á öllum
„kerfum”, „heilbrigð skyn-
semi”, „mannúðarstefna ”,
„taiosmi” og fullkomnun list-
arinnar verða viðbrögð skálds-
ins við okkar heimi eins og hann
er.”
Hér kemur fleira til. Það
hlýtur að valda vonbrigðum að
trúa þvi að skipulag og reglur
geti leyst allan vanda. Sitthvað
mætti rifja upp af orðræðum
manna á fjórða tug aldarinnar
þegar trúin á lögin og skipulagið
var i hámarki og byggði upp
flokka til hægri og vinstri. Hin
blinda trú á Marxismann hlaut
að hefna sin með vonbrigðum.
Svo eru þess ýmis dæmi að
efnamenn kveinki sér undan
þeirri tilætlunarsemi þjóðfé-
lagsins að þeir beri byrðar fyrir
velferð annarra. Rithöfundar
sem heimta sem sjálfskyldu
framlög úr almannasjóðum
meðan þeir eru ungir, efna-
lausir og tekjulitlir sjá þjóöfé-
lagið kannski i öðru ljósi þegar
þeir eru orðnir efnaöir betri
borgarar. Samt sem áöur vita
menn hvað þjóðfélagið er. Það
er samébyrgð okkar allra, til-
raun aö halda uppi lögum og
rétti, þeim lögum að við virðum
rétt allra og rækjum skyldur
okkar. Það eru svo margir sem
brestur manndóm til aö sinna
skyldunum þó að þeir hafi ein-
urð til að heimta réttinn.
Sá kjaftháttur sem nú er viða
uppi hafður um „kerfi” þykir
mér hvimleiður. Sjaldnast held
ég að menn viti hvað þeir eiga
við þegar þeir nota það orð.
Af þvi sem nú er sagt má ljóst
vera að fjarri fer þvi að ég sé
sammála öllu sem i Skirni
stendur. Það er heldur ekki
aðalatriði. Mest er um það vert
að allt er þetta efni til umræðu
og umhugsunar. Þannig hygg ég
að þetta rit geri sitt til að vekja
og viðhalda umræðum um
marga þætti bókmenntanna,
eldri og yngri, og þar með sögu
okkar og mannllfið sjálft. Um
allt efni Skirnis að þessu sinni
get ég sagt, að betra þykir mér
lesið en ólesiö. Og er þá ekki
ritið á réttri leið?
H.Kr.