Tíminn - 11.09.1977, Page 18
18
Sunnudagur 11. september 1977
menn og málefni
Miðflokkar og aðrir
flokkar
Leiötogi sænska Miöflokksins Thorbjörn Falldin, forsætisráöherra, heimsótti tsland I sl. viku, og átti þá
m.a. fund meö ýmsum forystumönnum Framsóknarflokksins.
I umræöum um grundvallar-
stefnumiö f stjórnmálum kemur
iöulega upp misskilningur sem á
rót sina f þvl að menn setja ekki
forsendur og hugtök í rétt sam-
hengi. Þannig ber t.d. m jög mikiö
á því aö einstök hugtök séu flutt á
milli landa og notuð viö nýjar aö-
stæður fyrirvaralaust, þótt jafnt
félagslegar sem sögylegar for-
sendur kunniaö veraallt aörar.
Segja má aö islenzk stjórnmál
og stjórnmálahreyfingar hvlli á
tvenns konar grundvelli. Annars
vegar eiga þau upptök sin I sjálf-
stæðisbaráttunni og tóku mót sitt
af henni aö mestu eöa öllu leyti
fram á þessa öld. Hins vegar
spruttu þau upp úr hinum félags-
lega jarðvegi, þjóöfélags-, byggö-
ar- og atvinnuháttum, samhliöa
almannasamtökum og hags-
munahópum sem fyrir hendi voru
1 landinu.
Reyndar er þaö athyglisvert
hvernig þessar mismunandi for-
sendur endurspegluðust I stjórn-
málunum. Þannig fór þaö alls
ekki allt af saman aö vera um-
bótamaöur I stjórnarfarsmálum
og framfaramaður I félags- og at-
vinnumálum. Sumir áhugamenn
um félagslegar og verklegar
framfarir voru beinllnis hæg-
gengir I sjálfstæöismálinu, en
aörir meöal róttækustu foringja i
þvl máli höföu næsta lltinn áhuga
á famförum öörum. Þessar mis-
munandiskoöanirkomu t.d.fsjós
I sviptingunum milli Valtýsku og
Benediktsku á árunum fyrir alda-
mótin.
Þaö þjóöfélag sem hér var á
mótunartlma stjórnmálahreyf-
inganna einkenndist af dreiföri
byggö fámenni og persónulegum
tengslum manna, og verkaskipt-
ingu sem bar enn mörg merki
sjálfsþurftabúskapar þar sem
þörfum heimilisins er öllum eöa
allflestum sinnt innan þess eigin
veggja. Meginstéttin var þá og
vinnandi millistétt, fyrst og
fremst viö landbúnaöarstörf.
Þetta var sveitaþjóöfélag og
stólpi þess var bóndinn. Upp úr
þessum jarðvegi sprettur samfé-
lag nútlmamiöstéttar verkaskipt-
ingar og tækni svo aö segja beint
og órofiö vegna þess m.a. aö um-
skiptin uröu svo seint. Hagþróun-
in hér á landi birtist af þessum
sökum félagslega ekki sizt sem
byggöaröskun. Vegna þess hve
seint hún gerist komu hérlendis
hins vegar ekki upp þær þjóöfé-
lagslegu andstæöur sem oröiö
höföu I mörgum nágrannalönd-
um, þar sem hagsmunaárekstrar
auömanna og raunverulegra um-
komuli'tilla öreiga settu svip sinn
á þjóöllfiö áratugum saman.
Þaö er athyglisvert I þessu efni
aö þessi vinnandi miöstétt I nú-
timasamfélaginu hérlendis
veröurekkikölluö „borgaraleg” I
slgildri merkingu orösins nema
aö hluta. Aö miklu leytier hér enn
um aö ræða framleiðendur til sjá
var ogsveita, launafólk hjá fyrir-
tækjum og stofnunum og hand-
verksmenn. Islenzka miöstéttin,
sem er harla vlötækt hugtak,
spannar yfir miklu viöara sviö
heldur en viöskipti eöa f jármála-
umsvif.
Að eigna
sér
sjálfstæði
Allt of lengi hefur hægrimönn-
um tekizt aö eigna sér sjálf-
stæöisstefnuna I áróöri slnum.
Vitanlega ber að viöurkenna það
mikilvæga hlutverk sem Iselnzka
borgarastéttin gegndi I sjálf-
stæðisbaráttunni meö þvi aö efla
hér innlenda verzlun, útgerö og
annan atvinnurekstur. En á hitt
ber og að lita aö annars vegar
mátti viöa tæplega á milli sjá
danskra umsvifamanna og hálf-
danskra eöa hálflslenzkra vegna
þess aö I stéttinni varö þar ekki á
milli greint. Hins vegar tóku
samvinnuféiögin margviöa aö sér
þaö sjálfstæöishlutverk í verzlun,
iönaöi, útgerö o.s.frv. sem Is-
lenzkir borgaralegir athafna-
menn heyktust á.
Nu, þegar sprottin er úr grasi
kynslóö sem aldrei hefur lifaö
undir danskri stjórn, hlýtur aö
reka að þvf aö menn sjái sam-
hengiö rétt I þessu efni og áróö-
urshulunni um „sjálfstæöisstefn-
una” og tengsl hennar viö sögu og
baráttu þjóðarinnar veröi af létt.
Miöflokks-
hugtakið
Flokkaskipanin I landinu ber
eölilega skýr merki þeirra sögu-
legu og félagslegu forsendna sem
liggja aö baki stjórnmálastarf-
seminni. Svo sem augljóst er
leiða þessarforsendur tilþess aö I
landinu er sterkt miöflokksafl
fyrir hendi. Oflin yzt til hægri og
yzt til vinstri koma ekki auga á
þessar forsendur eöa vilja ekki
viö þær kannast. Þeim er umhug-
aö aö stjórnmálakerfiö I landinu
lúti einhverjum aðfengnum fyrir-
myndum en ekki þörfum og hags-
munum þjóöarinnar sjálfrar.
Um nokkurt skeiö hefur boriö
talsvert á misskilningi á þvi
„miöflokkshugtaki” sem hér
hefur veriö minnzt á. Eins og
menn vita hefur þetta hugtak
veriö notaö i islenzkum stjórn-
málum allt frá þvl aö Framsókn-
arflokkurinn var stofnaöur. A
þeim árum var mikiö talaö um
„miöflokkskenninguna” sem lá
aö baki stofnun flokksins. Þessi
misskilningur felst einkum I þvi
aö menn vilja legga I hugtakiö þá
merkingu aö þaö feli i sér fram-
tiöarstefnu stjórnmálaflokks.
Sannleikurinn er sá aö „miö-
flokkshugtakiö” hefur allt af faliö
I sér fyrst og fremst yfirlýsingu
um afstööu flokks I stjórnmála-
kerfi, afstööu hans með tilliti til
annarra flokka. Hugtakiö sjálft
segir þess vegna ekki alla sögu
um hugsjónalega afstööu flokks-
ins eöa vilja hans varöandi fram-
tlöarþróun þjóöskipulagsins.
Þrátt fyrir þetta má af „miö-
flokkshugtakinu” skilja aö sá
flokkur sem um ræöir aögreinir
sig annarsvegarfrá hugmyndum
jafnaöarmanna og sósíalista um
stéttabaráttu I marxlskum anda
og um alræöi eöa forræöi rlkis-
valdsins um málefni einstakling-
anna. Hins vegar markar hugtak-
iö skýr skil andspænis hægrisinn-
uöum borgaralegum sjónarmiö-
um jafnvel þóttþau kunni á tlöum
aö hafa á sér frjálslyndan brag.
Eru sósíalistar
vinstri menn?
Þaö er ástæöa til aö vekja sér-
staka athygli á þeirri staöreynd
að hér á landi er i stjórnmálum
ekki fyrst og fremst deilt um
sósialisma eöa frjálst efna-
hagslif. 1 Islenzkum stjórn-
málum hafa deilurnar lengst
af staðiö um borgaralegar
og hægrisinnaðar hugmyndir
samkeppnismanna annars-
vegar og félagshyggju sam
vinnumanna hins vegar. Þegar
horft er yfir flokkaskipanina 1
landinu veröur miöflokkshlut-
verkiö alveg ótvírætt, en I deilum
hægri og vinstri manna, sem
hvorir tveggja vilja standa vörö
um frjálst efnahagslif sem grund-
völl, er spurt um viöhorfin til
framtiöarþróunar þjóöllfs og
samfélags.
„Miöflokkshugtakiö” hefur enn
sem fyrr hlutverki aö gegna I is-
lenzkum stjórnmalum og þaö á
rætur sínar I sögulegum og fé-
lagslegum forsendum. Þaö rekst
hins vegar engan veginn á hug-
takiö „vinstristefnu” i íslenzkum
stjórnmálum, og þaö er ekkert
annaö en blekkingar eða blinda
aö vilja halda þvi fram aö hug-
tökin rými hvort öðru út. Sann-
eikurinn er sá aö þaö er mjög
'afasamt hvort unnt er meö réttu
iö kalla sósialista vinstrimenn,
regna þess aö þeir stefna út fyrir
•amma þess samfélags sem þolir
jólitlsk átök hægri og vinstri.
Vfenn geta veltþví fyrirsér hvort
ióslalistar eru ekki fullt eins
-ömmustu „hægrimenn’ I þeim
isetningi sinum aö útrýma at-
lafnafrelsi einstaklinga og sam-
:aka I þjóöfélaginu, og er þá átt
viö „sósialisma” I marxistlskri
merkingu.
Þaö gildir reynd ar um öll þessi
stjórnmtflahugtök aö þau ver*ur
aö sjá I réttu samhengi viö sögu-
legar og félagslegar forsendur.
Þannig eru hugtökin „hægri” og
„vinstri” beinllnis alræmd fyrir
þaö hve óljós þau eru. „Sósial-
ismarnir” eru vlst orðnir állka
margir og „sósíalistarnir” eru.
Um „miöflokkshugtakiö” veröur
þaö á svipaöan hátt sagt aö viöa
um lönd á þaö viö um borgara-
lega og jafnvel hægrisinnaða
frjalslynda flokka, ogfer það eftir
þvi á hvers konar grundvelli
stjórnmálallf þjóöanna hvllir.
Samsvaranir
Rangtværiaöhaldaþvlfram út
af fyrirsigaö hér sé um einhverja
islenzka „sérstöðu” aö ræöa.
Raunin er sú aö Imegindráttum á
svipaö viö um Skandinaviu, Ir-
land og austanveröa Evrópu.
Miöflokkar meö svipuöu sniöi og
Framsóknarflokkurinn starfa I
skandinavlsku löndunum og
hafa náðmiklu fylgi þar, ekki sizt
IFinnlandi og I Sviþjóð. I Austur-
Evrópu voru stjórnmálaöfl sem
studdust við sveitafylgi mjög
sterk allt þangaö til kommúnistar
ruddust þar til valda. Siöustu
átökin eftir styrjöldina fpóilancfi
Ungverjalandi Búlgaríu og Rúm
eniu stóöu ekki milli kommúnista
og borgaralegra hægrimanna,
heldur milli kommúnista og
bændaflokkanna eöa miöflokk-
Nú er þaö augljóst aö þaö er
fjölmargt sem á milli ber sam-
félaganna I Skandinvaiu, Aust-
ur-Evrópu og slöan á Islandi.
En þau dæmi sem nefnd voru
sýna þó, svo langt sem þau ná
að hinar sögulegu og félagslegu
forsendur veröur aö hafa I huga
þegar reynt er aö gera grein
fyrir stjórnmálaástæöum. And-
stæð dæmi má lengi telja, en hér
veröur látiö staöar numiö við
þaö aö minna á hin gamalgrónu
iðnaðarsamfélög Bretland,
Þýzkaland, Belgiu og Bæheim. 1
þessum löndum voru efnahags-
leg skilyröi allt önnur, uppbygg-
ing iðnaöar og stóriðju miklu
fyrr á feröinni og borgarllf oröiö
megineinkenni, ásamtfátæktog
örbirgö „öreiganna”, löngu áö-
ur en fólki tók aö fækka í dreif-
býlinu og þorp tóku að spretta
upp á islandi.
Framvindan
í Skandinaviu
Löngum hefur þvi verið haldiö
fram i' hópum þeirra sem ekki
vilja sá félagslegar og sögulegar
forsendur aö þróun samfélagsins
„hlyti” aö leiöa til þess aö fylgi
Framsóknarflokksins myndi
minnka. Þróunin hin síöari ár i
Skandinavlu getur veriö fróöleg
til samanburöar I^essu efni. Miö-
flokkurinn sem nu hefur forystu i
rikisstjórn Sviþjóöar hét áöur
„Bændasambandiö”. Flokkurinn
tapaöi stööugt fylgi á sjötta ára-
tugnum, en á sama tlma átti sér
staö veruleg byggöaröskun I
landinu. Flestirsem fylgdustmeö
töldu aö dagar flokksins væru
brátt taldir. En svo fór þó ekki
nema siöur væri. Um og upp úr
1960 tók flokkurinn mjög aö eflast
i bæjum og borgum og er nú orð-
inn næststærsti stjórnmálaflokk-
ur landsins.
Meöal þeirra stefnumála sem
eflt hafa sænska miöflokksmenn
má nefna byggöastefnuna fyrsta.
t tengslum við hana hafa þeir lagt
áherzlu á hag smáfyrirtækjanna,
á mannleg samskipti á vinnustöö-
um og á valddreifingu I þjóðfélag-
inu. Þeir hafa boriö fram þjóöleg
sjónarmiö I menningarmálum.
Þeim er þaö mikiö kappsmál aö
efla sjálfræöi bygöanna og sveit-
arfélaganna andspænis miöstööv-
um valdsins I þjóöfélaginu. Þeir
hafa lagztgegnóheftum hagvexti
og efnishýggju en stutt þess i stað
mannleg og mannúöleg sjónar-
miö. Loks leggja þeir áherzlu á
samvinnu og samhjálp efnalega
sjálfstæröa manna.
011 þessi stefnumál þekkja
Framsóknarmenn úr langri bar-
áttu, og svipuöu máli gegnir um
miðflokksmenn I Noregi og I
Finnlandi. A þaö er rétt aö minna
aö I hugum miöflokksmanna I
þessum löndum merkir „miö-
flokkshugtakið” ekki aöeins and-
stööu viö einstefnu hinna voldugu
jafnaðarmannaflokka, heldur alls
ekki síöur táknar þaö sérstööu
flokksins andspænis hægrisinnuö-
um borgaralegum flokkum, en I
þessum löndum starfa bæöi I-
haldssamir og frjálslyndir
borgaraflokkar.
Mismunandi
aðstæður
Með þvi' sem hér hefur verið
sagt ær þvl engan veginn haldiö
fram að sama máli gegni um
Framsóknarflokkinn og hina
skandinavlsku miðflokka aö öllu
leyti. Þeir eru forystuafl gegn
stjórnmálaforræöi jafnaðar-
manna, en Framsóknarflokkur-
inn er forystuafl gegn stjórn-
málaforræöi hægrimanna á Is-
landi. Þaö leiöir einfaldlega af
stjórnmálaaöstæöum I hverju
landi um sig. 1 öðru lagi má geta
þess aö miöflokkarnir I Skandin-
avlu voru lengi vel „hreinir”
stéttarflokkar bænda og búaliðs
miklu fremur en Framsóknar-
flokkurinn hefur nokkru sinni
veriö, og tengsl þeirra viö sam-
vinnusamtök og önnur almanna-
samtök hafa ekki veriö meö sama
hætti.
1 ljósi stjórnmálaaðstæðna i
Skandinaviu hlýtur þaö aö teljast
eðlilegt aö miöflokkarnir vinni
meö borgaralegum hægrisinnuð-
um flokkum, hvort sem þeir telj-
ast Ihaldssamir eöa frjálslyndir, i
samsteypustjórnum því aö annar
kostur er ekki fyrir hendi til þess
að hnekkja alræði jafnaöar-
manna. Á sama hátt hefur þaö
veriö hlutverk Framsóknar-
flokksins aö bera fram ýmis
framfaramál sin i samstarfi viö
sósialista og jafnaðarmenn á Is-
landi í vinstristjórnum. Af hálfu
miöflokksmanna i Skandinaviu
hefur þaö þvi hins vegar alltaf
veriö haldið fram aö samstarf viö
jafnaöarmannaflokkana sé sjálf-
sagt og nauðsynlegt t.d. ef staöa
þjóðarbúsins er I veöi vegna ein-
hverra áfalla. Og á sama hátt
hika Framsóknarmenn ekki viö
aö taka höndum saman viö hægri-
menn I ábyrgu og þjóöhollu sam-
starfi.
Þannig má bera saman og finna
fjölmargar samsvaranir þegar
sifellt er haft i huga við hvaöa aö-
stæöur er starfaö, á hvaöa grund-
velli sögulegum og félagslegum
er staöiö, og með hverjum hætti
stjórnmálakerfi og flokkaskipan
er Ihverju landi. Mismunurinn og
fjölbreytnin er augljós en sam-
staðan engu siöur.
Maðurinn
sjálfur
Loks má nefna eitt atriöi sem
þessir f lokkar viröast eiga merki-
lega samleiö um. Allir hafa þeir
lagt minni áherzlu á kennisetn-
ingar og fræðilegar bollalegging-
ar en flestir aðrir stjórnmála-
flokkar 1 sömu löndum. I þessu
felst reyndar ákveöin „fræöileg”
afstaöa I sjálfu sér. 1 augum
þeirra sem I þessum flokkum
starfa er þjóölifiö sjálft mikil-
vægara sem grundvöllur en ein-
hverjar misjafnlega langt sóttar
ályktaniraf þvi, maöurinn sjálfur
og þarfir hans brýnni en pólitlsk-
ar kokkabækur. Og reynslan hef-
ur orðið sú aö enda þótt mennta-
fólk af eldri kynslóð hafi sett
þetta nokkuö fyrirsig og vanmet-
iöstjórnmálaafstööu flokkanna af
þessum sökum, þá hefur yngri
kynslóðin gegnt kalli flokkanna.
Hún þekkir hvort eö er aöstæö-
umar og vandamálin I iön- og
tæknivæddum velferöarþjóöfé-
lögum og veit aö úreltar lausnir
jafnaðarmanna, sósialista og
hægrimanna duga skammt. js