Tíminn - 11.09.1977, Side 27

Sunnudagur 11. september 1977

27
Margt er um manninn I réttinni.
Unniö viö sundurdrátt. Hraunkambur suöaustur af
réttinni og Þorgeröarfjall bak viö hann.
Séö suöur Laxárengjar og Múlabæi úr réttinni.
hraungrýti og einnig mestur hluti
af veggjum dilkanna.
Taliö er aö Hraunsrétt i Aöaldal
i Suöur-Þingeyjarsýslu og Stafns-
rétt i Svartárdal i Austur-Húna-
vatnssýslu séu stærstu réttir
noröanlands.
Þaö var venja aö reka allt fé,
sem komiö var á staöinn kvöldiö
fyrir réttardaginn i réttina og
hafa þaö þar og i dilkunum um
nóttina. Látnir voru tveir menn
vaka yfir réttinni til aö gæta þess
aö ekki træöist undir, eöa slyppi
úr henni. En geta má nærri
hversu mikiö öryggi þaö hefur
veriö i svona stórri rétt og i haust-
myrkri. En þetta var þó gert
fram yfir siöustu aldamót. Sett
var i gangnaseöil, aö menn áttu
aö mæta á réttina, er markljóst
væri aö morgni. Var þá byrjaö á
aö reka úr dilkum þaö sem komst
i almenninginn og svo smátt og
smátt, þar til allir dilkar voru
tæmdir, þá fyrst var hægt aö
hefja almennan drátt. Var þvi
ekki aö furöa þó seint væri lokið
drætti að kvöldi, þar sem lika
voru aö koma fjársöfn réttardag-
inn úr Kelduhverfi og af Hliðar-
rétti Mývatnssveit. Ekki man ég
nema einu sinni aö lokiö var
drætti á Hraunsrétt viö luktar-
ljós.
Margt heföi Hraunsrétt getað
sagt, hefði hún mál haft, en þvi
miöur hefur verið of litiö skráö
um hana eða henni viökomandi,
og finnst lika ekki, þó vitaö sé aö
bókfært hafi veriö.
Oft hafa verið bliöir og bjartir
Hraunsréttardagar en einnig
dimmir, kaldir og votir. Sagt er
aö Sigurbjörn Jóhannsson, Fóta-
skinni hafi gert þessa visu á
Hraunsrétt:
Nú er svart aö sjá i loft
sést ei geisli falur.
Svona myndast manni oft
myrkur táradalur.
Oft voru lika erfiöar göngur til
Hraunsréttar sérstaklega
Þeistarreykjagöngur og göngur
og fjársókn til Keldhverfina.
A siöustu tugum 18. aldar var
siöur hér aö fara af staö I fyrstu
göngur sunnudaginn i 21. viku
sumars. Var mér sagt, aö prestar
á svæöinu ættu fri þann sunnudag
frá messugerö.
Faöir minn, Jóhannes Jóna-
tansson I Klambraseli, sagöi mér
sögu um fyrstu Þeistareykja-
göngur haustið 1878, en þá var
hann þar gangnaforingi fyrir
Helgastaöahrepp, 28 ára aö aldri.
Sunnudaginn i 21. viku sumars
bar upp á 15. september þetta ár.
A sunnudaginn var krapahriö, en
þaö kvöld áttu allir Þeistareykja-
gangnamenn aö mætast aö Þverá
i Reykjahverfi. Skyldi svo haldið
austur I afréttina mánudagsnótt-
ina. Veðriö fór versnandi er á
daginn leiö, og siödegis var komið
aftaka illviöri. Enginn gangna-
maöur sat þó heima. Um kvöldið
brast á noröan stórhriö sem stóö
alla nóttina og fram á mánudags-
kvöld en þá fór aö rofa til. Snjór
var oröinn mikill og þótti sýnt aö
fé heföi fennt.
A mánudagsmorgun brutust
flestir gangnamenn heim til sin.
Nokkrir fóru meö Jóhannesi heim
i Klambrasel. Vildi hann athuga
fram á þriðjudag, hvort þá yröi
komið gangnaveöur.
Á þriöjudag var hægviöri og
þoka og hlóö niöur fönn. Fóru þá
allir gangnamenn heim úr
Klambraseli. A miövikudag var
hægviöri og léttir til siödegis og á
fimmtudag var komiö bjartviöri.
Þann morgunn sendi Jóhannes
hraöboöa um Aðaldal og Reykja-
dal, aö allir Þeistareykjagangna-
menn ættu aö mæta þá um kvöld-
iö aö Þverá eöa Klambraseli á
sklöum og hittast siöan allir
næsta morgun austan viö Höfuö-
reiöarmúla.
Dáöist faöir minn aö þvi, hve
menn heföu veriö viöbragösfljót-
Benedikt Jónsson Fjallskilastjóri
Hélgastaöahrepps 1882.
ir. Attu margir þó langt aö fara og
voru menn fram á nótt aö koma.
Var þvlnæst lagt hér upp á heiði.
Allir voru á skiöum og meö bagga
á baki. Þann dag var noröurhluti
Þeistareykjalands smalaöur og
féö, sem fannst rekiö á Þreistar-
eyki. Og á sunnudag er enn þá
þýöviöri og sunnanátt. Var þá féö
sem fundizt hafði rekiö til
Hraunsréttar. Varð þá margur
þreyttur og þyrstur aö snúast við
reksturinn i slæmu skiöafæri. En
ofan á rétt komst allt um kvöldið.
Var þar meö á réttina komiö fé úr
Frambrúnum, Gjástykki, Gæsa-
fjöllum og útbrúnum. Þann dag
var mokuð fönn frá veggjum
almennings og dilkum á Hrauns-
rétt, þvi fönnin var slik, aö viöa
gat fé runnið úr rétt og dilkum. Er
ekki vitað að slikt hafi gerzt fyrr
eöa siöar.
Þessi gangnasaga er i bókinni
„Göngur og réttir” og aö mestu
eins og faöir minn sagöi mér
hana.
Ariö 1882 er fjallskilastjóri i
Helgastaðahreppi Benedikt Jóns-
son á Auðnum. Til er merkileg
skrá eftir hann, sem sýnir veldi
Hraunsréttar á þeim árum.
Haustiö 1882 er fjallskilaskylt fé i
Helgastaöahreppi samkvæmt
skránni 6514 kindur og eigendur
aö þvi eru taldir 80 búendur, sem
eiga að leggja til 163 gangna-
menn; Auk þess leggja svo til
gangnamenn: Ljósavatnshrepp-
ur 14 menn, Mývetningar 10 menn
og Húsavikurhreppur 5 menn.
Samtals hafa þá gengið til
Hraunsréttar þetta haust 192
gangnamenn. Þá voru gengnar til
Hraunsréttar allar Laxárdals-
heiöar, Gæsafjöll, Gjástykki,
Þeistareykjaland og útbrúnir frá
Bótargili suöur aö Þverárgili
sunnan við Geitafell.
Þess ber aö geta I sambandi viö
fjártölu Helgastaöahrepps, aö
hún er aöeins geldfé og fráfærna-
lömb. Allar, eöa þvi nær allar ær
eru þá i kvium og undanþegnar
fjallskilum. Þá vantar nokkrar
jaröir i Helgastaöahreppi i
skýrsluna, sem þó voru i ábúö.
Hvaö ábúendur þeirra jaröa, hafa
veriö látnir vinna aö fjallskilum
sést ekki.
Ekki veröur hjá þvi komizt viö
lestur skýrslunnar, aö sjá mis-
ræmi á fjártölu bænda og tölu
gangnamanna. Til dæmis á sá
sem á 40—50 kindur, að láta tvo
menn i göngur, en sá sem á 500
kindur á aö láta 5 menn.
Þegar ég var aö alast upp, var
þetta úr gildi, en faöir minn, sem
var fjallskilastjóri Aöaldæla-
Jóhannes Jónatansson, Klambra-
seli.
Jakobína Johnson, skáldkona,
dóttir Sigurbjarnar á Fótaskinni.
hrepps, sagöi mér, að þetta heföi
byggzt á þvi, að fé fátæka bónd-
ans gæti veriö á öllum leitarsvæö-
um eins og fé stórbóndans og þvi
væri rétt að miða ekki eingöngu
viö fjártöluna.
Þessi skoöun er i samræmi viö
sumt i Jónsbókarlögum, sem þá
voru i gildi. Til dæmis var eitt, ef
tveir menn áttu sama fjármark
og annar varö aö láta af þvi, þá
átti sá aö vikja, sem færra átti
féö.
Ariö 1893 eru I sveitarstjórn i
Helgastaöahreppi: Séra Benedikt
Kristjánsson oddviti, Jón Jónsson
(Múla) Jóhannes Þorkelsson,
Sigtryggur Helgason, Jóhannes
Jónatansson, Friörik Jónsson og
Friöjón Jónsson. A sveitar-
stjórnarfundi 16. október 1894 var
samiö um skiptingu Helgastaða-
hrepps I tvo hreppa Aðaldæla-
hrepp og Reykdælahrepp.
Hreppamörkin vour ákveöin milli
Skriöuhverfis og Vaös, milli
Sýrness og Hólkots, milli Fagra-
nesbæja og Halldórsstaða i
Reykjadal, milli Grenjaöarstaöa
og Múlatorfubæja annars vegar
og Halldórsstaöa og Birnings-
staöa hins vegar, milli Prest-
hvamms og Kasthvamms og milli
Geislafells og Kasthvamms.
Eignir og skuldir Helgastaöa-
hrepps skiptust þannig, aö Reyk-
dælahreppur hlaut 8/15 en Aöal-
dælahreppur 7/15.
Fyrsti fjallskilastjóri I Reyk-
dælahreppi held ég hafi veriö Sig-
tryggur Kristjánsson i Kast-
hvammi og slðar, er hann fór til
Ameriku meö fjölskyldu sina,
Páll Þórarinsson Halldórsstöö-
um. Fyrsti fjallskilastjóri i Aöal-
dælahreppi var Jóhannes Jóna-
tansson Klambraseli og réttar-
stjóri á Hraunsrétt.
Lengi eftir skipti Helgastaöa-
hrepps var Hraunsrétt aöalskila-
rétt beggja hreppanna og fjall-
skilastjórarnir unnu saman aö
niöurrööun gangna beggja hrepp-
anna, þvi aöalafrétturinn
Þeistareykjaland, var leigöur
báöum hreppunum af prestinum
á Grenjaöarstaö.
Man ég óljóst eftir þvl, aö
foreldrar minir fóru fram I Kast-
hvamm, til fundar viö Sigtrygg,
en hitt áriö kom Sigtryggur meö
konu sina önnu, i Klambrasel.
Einnig man ég glöggt eftir ferö-
um foreldra minna i Halldórs-
staöi og Páls og Lyzzlar konu
hans hingað.
Ég held þetta hafi veriö nokk-
urs konar orlofsferöir hús-
mæöranna en ekki aö þær hafi
tekið þátt I störfum bænda sinna.
En aö mér eru þessar feröir svo
minnisstæöar, er sjálfsagt af þvi,
að þær voru undanfari gangna og
Hraunsréttardags.
Ekki man ég hvenær ég kom
fyrst á Hraunsrétt, ég held það
hafi verið fyrir mitt minni og ekki
hef ég veriö gamall. En ég man
fyrst eftir mér á réttinni, aö faöir
minn leiddi mig og á honum hékk
drukkinn maður, en drukkinn
mann hafði ég ekki séö fyrr og
var þvi hræddur við hann, en
hann mun þó ekkert hafa veriö
hræöilegur, en kallaöi mig nafna
og tööur minn frænda sinn og
klappaöi okkur öllum. En
framkoma hans var ólík annarra
og þvi hræddist ég hann.
Þá sá ég i fyrsta sinn stóran
forustusauö meö koparbjöllu i
horni og söng hátt i henni og
heyrðist langt til. Einnig sá ég
roskna konu viö fjárdrátt I rétt-
inni, en þaö þótti ekki kvenlegt i
þá daga aö konur drægju fé I rétt-
um eöa færu I göngur. Þessi kona
skeytti þvi engu og dró fé á
Hraunsrétt haust eftir haust, hún
hét Sigriöur og átti heima i
Kvlgindisdal I Reykdælahreppi.
Já, margt verður börnum eftir-
minnilegt, er þau fara i fyrsta
sinn i Hraunsrétt eins og mér.
Þegar heim kemur er kliöurinn
frá réttinni i eyrum þeirra,
kindajarmur, hundagelt,
hestahnegg og mannaköll allt i
einum kór og útfrá þessu er sofn-
aö sætt og draumlaust. — „Enn
mig fýsir alltaf þó aftur aö fara i
göngur.” Sá sem einu sinni hefur
hrifiztaf göngum og réttum, hann
þráir þær aftur og aftur allt lifiö.
Ekki var ég gamall er ég fór
fyrst i göngur, ef göngur skyldi
kalla. Faöir minn sá um sókn á fé
á Skógarétt og rekstur til Hrauns-
réttar og fór ég þaö meö honum.
Þá var ekki dregið upp á Skóga-
rétt, heldur tóku Reykhverfingar
sitt fé úr eftir þvi sem þeir gátu,
hitt var haft I réttinni og dilkum
næstu nótt, og siðan rekiö allt til
Hraunsréttar hvaðan sem þaö
var. Stundum var þaö 10-12
hundruö og ráku þaö 3-4 menn og
sumt liöléttingar. En faöir minn
fór ávallt sjálfur I þá ferö og
stjórnaöi henni.
Ég held ég hafi verið nitján ára,
þegar ég sótti um göngur til
Fjallaréttar i Kelduhverfi og
rekstur þaðan til Hraunsréttar.
Þá var ég búinn aö fara i Þeista-
reykjagöngur og einnig göngur til
Hliöarréttar. En i Kelduhverfi
hafði ég ekki fariö. Aö ég sótti um
Fjallarétt var vegna þess aö ég
vildi ekki missa af Hraunsrétt, en
fé af Fjallarétt var venjulega
komiö til Hraunsréttar fyrir há-
degi Hraunsréttardag.
1 þessar göngur var farið af
staö — og einnig Þeistareykja-
göngu — 15. september, komiö
saman á Þverá I Reykjahverfi og
riöiö siöan austur aöfaranótt hins
16. sept.
Vikuna fyrir göngurnar var lát-
laus norðanátt og snjókoma I há-
sveitum og afréttum. Var þvi
kominn mikill snjór en ekki var
þó búizt viö að fé heföi fennt, þvi
aö ekki haföi verið hvassviöri
meö snjókomunni. Snjótvar niöur
Rekið úr safnhringnum inn i Hraunsrétt.