Tíminn - 01.10.1978, Side 15
Sunnudagur 1. október 1978
15
m
Alþingishúsiö
Jón á Gautlöndum átti þrjá syni
sem urðu þingmenn: Steingrim
sýslumann, Pétur og Kristján
sem báðir urðu ráðherrar. Þessir
bræður sátu allir samtimis á Al-
þingi 1908-1913. Seinna urðu svo
tveir dóttursynir hans ráðherrar,
Haraldur Guðmundsson og Stein-
grimur Steinþórsson.
Pétur Guðjohnsen organisti átti
hins vegar fjórar dætur, sem gift-
ust mönnum er sátu á þingi: Ind-
riði Einarsson sat eitt þing en
séra Lárus Halldórsson, séra
Jens Pálsson og Þórður Thorodd-
sen voru þar lengur.
— Er þetta þá þannig að þing-
mennska leggist i ættir?
— Ég veit ekki. Þvi er hins veg-
ar ekki að neita að hægt er að
finna hóp þingmanna þar sem all-
ir eru af sama ættstofni. Þar
kemur fyrst i hugann Reykja-
hliðarættin og svo niðjar Jóns á
Gautlöndum, sem var kvæntur
inn i Reykjahliðarættina en ekki
út af henni sjálfur. Enn fremur
má nefna Briem-ættina, sem er
einna fyrirferðarmest hvað þetta
snertir.
Ég ætla ekki að leggja neinn
dóm á það eftir hverju og hvers
konar menn hafa valist til þing-
mennsku eða hvort einhverjar
breytingar hafa orðið á þvi frá
einum tima til annars. Hitt er
annað mál, aö þeir sem hafa þetta
alþingismannatal i höndum, geta
auðveldlega gert slikar athuganir
með hjálp bókarinnar.
— Ef þingmennska leggst ekki i
ættir, gera skoðanir það varla
frekar?
— Tæplega. Til er það að ná-
skyldir menn sitji á þingi fyrir
hina ólikustu flokka, en annars
held ég að þetta sé með ýmsum
hætti og fylgi ekki neinni reglu..
Annars get ég til gamans bætt þvi
við það sem ég sagði áðan um
skyldleika og ættartengsl. að
Sveinn Björnsson forseti, Guðrún
Lárusdóttir og Jón Þorláksson
voru öll þremenningar.
//Og vér íslendingar eigum
að kalla þingið alþingi."
Af þessari bók á að vera hægt
að sjá talsvert mikið um þróun
þingsins, — þar er sérstakur kafli
um það efni. Þó að endurreisn Al-
þingis hljóti alltaf að teljast
merkur atburður i þjóðarsögunni,
þá olli það ýmsum frjálslyndúm
og djarfhuga mönnum miklum
vonbrigðum, hvernig staðið var
að þeim málum. Það er alkunna
að Jónas Hallgrimsson fagnaðT
þvi að Bjarni Thorarensen skyldi
ekki lifa það að sjá „hrafnaþing
kolsvart i holti/fyrir haukþing á
bergi,” og Brynjólfur Pétursson
byrjar ritgerö sina um Alþingi I
Fjölni árið 1847 með þessum
orðum:
,,Nú hafa tslendingar fengið al-
þingi aftur,” segja menn. Rétt er
það. Þeir eiga að þinga um það i
Reykjavik, svo enginn heyri, 19
jarðeigendur úr landinu og 1 hús-
eigandi úr Reykjavik og 6
konungkjörnir menn og Barden-
Heth kammerherra, sem ekki
kann islenzku og Melsteð
kammerráð sem kann dönsku,
hver ráð leggja eigi stjórnar-
ráðunum i Kaupmannahöfn um
landstjórn út á íslandi; og vér Is-
lendingar eigum að kalla þingið
alþingi. Það er ekki heldur illa til
fallið. Þingið verður að sönnu
ekki mjög likt þvi þingi sem Is-
lendingar kölluðu svo fyrir önd-
verðu, allsherjarþinginu við
Öxará, þar sem þeir réttu lög sin i
augsýn allrar þjóðarinnar og
gjörðu nýmæli og dæmdu dóma,
og urðu við það betur menntir um
flesta hluti og stjórnsamari en
menn voru á þeim öldum, þangað
til vélar Noregskonunga og ofriki
katólskra klerka spilltu lögunum
og rengdu dómana. En þetta þing
sem nú skal halda, verður ekki
heldur likt þvi þingi, sem alþingi
var kallað á átjándu öld, og ekki
gjörði annað en dæma nokkra
óbótamenn til hýðingar upp á
dönsku.landinu til enn minni nota
en þó Danir hefðu gjört það, eins
og nú er komið.” (Hér er staf-
setningu Fjölnis ekki haldið út i
æsar. —VS).
Það er athyglisvert að i
kosningalögum sem giltu til þjóð-
fundarins, höfðu yngri menn
kjörgengi en þeir höfðu
kosningarrétt. Ég tel vist að þetta
séu áhrif frá Brynjólfi Péturssyni
sem þá var orðinn forstöðumaður
islensku stjórnardeildarinnar i
Kaupmannahöfn og gerði tillögur
um hvernig þessu skyldi hagað.
Hann vildi gera kosningarnar á
allan hátt miklu frjálslegri en
danska stjórnin féllst á, og heldur
en varð.
Einsdæmi
Hér er ekki rúm til að rekja
þetta nánar en ýmis atriði úr
kosningasögunni væri hægt að
minnast á, þótt þeirra sjái ekki
mjög mikinn stað i þessu nýja al-
þingismannatali.
Fyrst i stað átti að kjósa bæði
aðalmann og varamann til þing-
setu samtimis, á sama kjör-
fundinum, en það olli vand-
ræðum, þvi að fyrir kom aö vara-
maðurinn vildi ekki sætið. Það
gerðist t.d. norður i Húnavatns-
sýslu 1852, að kjörinn varamaður
þingmanns afsakaði sig strax
með elli og l'asleika. Þá brugðu
Húnvetningar við og kusu annan,
þegar þeir sáu að aldrei yrði not
af þeim varamanni, sem kosinn
hafði verið. En sú kosning var
dæmd ógild á Alþingi. Þingmenn
töldu, að ekki væri löglegt aö
kjósa varamann eftir á.
Hér mun reyndar hafa legið til
grundvallar óánægja sem átti sér
aðrar orsakir. Aðalmaðurinn sem
kosinn var, var Jósep Skaftason
læknir og Pétur Hafstein amt-
maðpr hafði bannað honum að
fara til þings, án þess að fá
lærðan lækni i staðinn fyrir sig.
Jósep var þó ekki héraðslæknir,
heldur hafði hann aðeins fengið
styrk til þess að halda uppi lækn-
ingum i vesturhluta Norðurlands.
Og af þvi að Jósep var ekki em-
bættismaður — héraðslæknir — i
þjónustu rikisins lék nokkur vafi
á þvi að hve miklu leyti amt-
maður hefði vald yfir honum.
Þegar þess er gætt leikur naum-
ast vafi á þvi að þegar Alþingi
undir forystu Jóns Sigurðssonar,
ógilti kosningu varamanns
Jóseps Skaftasonar (sem var
Magnús Ólsen á Þingeyrum), þá
hefur þar fyrst og fremst verið
um að ræða mótmæli viö þvi að
amtmaöur meinaöi Jósep Skafta-
syni þingsetu.
Af Jósep Skaftasyni er það
annars að segja að hann kom
aldrei á Alþingi og sagöi af sér
þingmennsku fyrir þingiö 1857,
enda var hann þá orðinn héraðs-
læknir.
Menn geta sagt af sér þing-
mennsku og til er eitt dálitið
skrýtiö og skemmtilegt dæmi um
það. Fyrir þingið 1899 sagði Sig-
hvatur Arnason, þingmaður
Rangæinga af sér þingmennsku.
Um tildrög þess veit ég ekki,en af
bréfum frá Valtý Guömundssyni
verður séð.að Valtýingar hafa aö
minnsta kosti haft uppi einhverj-
ar ráðagerðir um það að skora á
Sighvat að segja af sér þing-
mennskunni og það var byggt á
þeirri forsendu, aö Sighvatur
væri orðinn i minnihluta i kjör-
dæminu. En hvernig sem það hef-
ur boriö að þá er hitt staöreynd,
að Sighvatur sagði af sér þing-
mennsku.
Nú var boðað til kjörfundar en
einn kjörfundur var fyrir hvert
kjördæmi á þessum árum. Þegar
á kjörfund kom, höfðu þeir
Magnús Torfason sýslumaður og
séra Eggert Pálsson á Breiðaból-
stað boöið sig fram. Þá kom fram
á kjörfundinum bréf frá bændum
i Fljótshlið, þar sem þeir skora á
Sighvat að gefa kost á sér til þing-
mennsku. Sighvatur varð fúslega
við þessum tilmælum. Þá tók séra
Eggert framboö sitt aftur,
kosningin fór svo fram, og Sig-
hvatur var kosinn með yfir-
burðum. — Þetta held ég að sé
einsdæmi,að maöur hafi sagt af
sér þingmennsku á meðan á kjör-
timabili stóð, en boðið sig fram
aftur,og verið kosinn.
Nýir menn bætast í
hópinn...
Það er lika dálitið fróðlegt að
virða fyrir sér, hvernig þessir
hlutir fóru fram i Suður-Múla-
sýslu i upphafi. Þar fór fram
kosning árið 1844, og þá kosinn
þar þingmaður Þórarinn Bjarna-
son.sem var ættaður norðan úr
Höfðahverfi, en hafði flutst aust-
ur og var nú velmetinn bóndi og
hreppstjóri þar. Varamaður var
kosinn Sveinn Sveinsson i Vestur-
dal i Seyðisfirði. Báðir þessir
menn höfðu áður átt heima i
Suður-Múlasýslu en áttu heima i
Norður-Múlasýslu, þegar þetta
var. Fljótlega eftir að kosning fór
fram veiktist Þórarinn Bjarnason
— hann mun hafa lamast og hefur
trúlega verið rúmfastur að mestu
eftir þetta. Hann vildi þvi ekki
veita viðtöku þeim gögnum, er
honum voru send sem þingmanni
heldur sendi hann þau til sýslu-
manns og bað hann að ráöstafa
þeim á annan hátt. Sýslumaður
gekkst svo fyrir nýjum kjörfundi,
en að likindum hefur amtið ógilt
þá kosningu á þeirri forsendu, að
rétt kjörinn varamaður væri fyrir
hendi og að það ætti ekki að kjósa
nema báðir væru forfallaöir,
aðalmaður og varamaður. Sveinn
Sveinsson kom þvi á fyrsta þingið.
en áður en kjörtimabilið var úti
skrifaði hann og sagðist ekki hafa
heilsu til þess að gegna þing-
mennsku svo þá var kosið aftur
og Sigurður Brynjólfsson kosinn á
þing fyrir sýsluna.
Þessari kosningu Þórarins
Bjarnasonar hefur litt verið á loft
haldið enda hefur það ekki verið
siður i hinum fyrri alþingis-
mannatölum að geta þeirra, sem
aldrei sátu á Alþingi, þótt þeir
hafi náð kosningu en nú er þeirra
getið, i hinu nýja alþingismanna-
tali i sérstökum viðbæti.
— Hefði farið betur á þvi, að
þinum dómi, að i þessari bók
hefði aðalmönnum og varamönn-
um verið haldið aðgreindum, —
sinn kaflinn fyrir hvorn hóp?
— Það er nú kannski ekki rétt
að ég leggi dóm á þetta atriði, af
þvi að mér er málið skylt en ann-
ars voru allar ákvarðanir um
gerð bókarinnar teknar af öðrum,
og flestar áður en ég kom að
þessu verki. En vel hefði þetta
verið hægt. Reyndar hef ég ekki
athugað hversu margir byrjuðu
Framhald á bls. 35
„Margir þeirra
áttu eftir aö
bæta ýmsu viö
ævisögu sína,
þegar sú bók
kom út”
„Bókin er
þannig unnin,
að erfitt er að
vita hver sé
ábyrgastur
fyrir því, sem
aðfinnsluvert
kann að
þykja”
„Hitt er
sjaldgæft,
að þrír
ættliðir hafi
skipað
þingbekki,
og eru þess
þó að
minnsta kosti
tvö dæmi”
„Það er
einsdæmi,
að fjórir
bræður hafi
hlotiö
þingsæti”
„Sveinn
Björnsson
forseti, Guðrún
Lárusdóttir og
Jón Þorláksson
voru öll þre-
menningar”