Fréttablaðið - 22.11.2006, Blaðsíða 22

greinar@frettabladid.is
Ég var spurður að því síðast núna um helgina hvort Ísland
væri ekki staður þar sem allir
þekktu alla. Flestir íslendingar
þekkja þessa spurningu enda
fámennið oftar en ekki það fyrsta
sem fólki dettur í hug þegar á
Ísland er minnst. Sá sem spurði
hefði raunar líklega þekkst á götu
á Íslandi fyrr á árum því hann
hafði atvinnu af því að leika
grunsamlega menn í þáttunum
um lögreglumanninn Derrick.
Spurningar hans minntu mig á
nokkuð sem ég hef tekið eftir í
áranna rás. Hugmyndinni um
þjóðfélag sem er svo lítið að
menn fara tæpast úr húsi án þess
að rekast á kunningja sína fylgja
oft ályktanir um kosti fámennis.
Þeir sem hafa áhuga á stjórnmál-
um spyrja til dæmis oft um það
hvort pólitísk úrlausnarefni séu
ekki útkljáð á Íslandi með beinni
og virkri þátttöku almennings og
hvort fámenninu fylgi ekki mikið
gagnsæi, nálægð, jafnræði,
jafnrétti, jöfnuður og fleiri
nytsamlegir hlutir. Flestum
kemur því á óvart að heyra að
Ísland er eitt örfárra landa í
Evrópu sem aldrei notar þjóðarat-
kvæðagreiðslur til að leiða til
lykta mikilsverð álitamál. Ég hef
aldrei sagt útlendingi þetta án
þess að hann lýsi mikilli furðu á
þessu og líklega yrði undrunin
meiri ef sagt væri frá dæmum
um feimni manna við að láta
þjóðina ráða. Og ekki kemur síður
á óvart að Ísland er eitt fárra
landa í okkar heimshluta þar sem
fjárreiður stjórnmálaflokka eru
leyndarmál. Þá undrast flestir að
heyra að Ísland sé það ríki
Vesturlanda þar sem ójöfnuður í
tekjum hefur vaxið hraðast á
síðustu árum og svo hratt að
tæpast er að finna hliðstæður í
nýlegri vestrænni sögu. Undrunin
verður enn meiri þegar því er
bætt við að þetta er ekki aðeins
afleiðing hnattvæðingar og
útrásar fyrirtækja, heldur ekki
síður vegna meðvitaðrar stefnu
almannavalds í skatta og velferð-
armálum.
Það er hins vegar annað sem
kæmi líklega enn meira á óvart ef
hirt væri um að nefna það en það
gerir maður sjaldnast. Einhverra
hluta vegna hafa íslensk stjórn-
mál alltaf snúist meira um klíkur
en málefni. Okkur virðist svo
tamt að mynda klíkur og hugsa í
klíkum að þær verða að teljast
ráðandi skipulagseiningar í
íslensku samfélagi. Einn kækur
sem þessu fylgir er að búa til
andstæðinga úr fólki sem kann að
hafa aðra skoðun eða aðra
hagsmuni og helst skapa tor-
tryggni í þess garð. Þetta sést í
smáu og stóru. Stjórnmálamenn
virðast stundum í sameiningu
mynda eina samtryggða yfirklíku
úr öllum litlu klíkunum sínum.
Innan stjórnmálaflokka mynda
alls kyns klíkur, sumar langlífar,
aðrar stundlegri, hið eiginlega
skipulag. Þetta sést í viðskipta-
heiminum þar sem klíkumyndun
hefur ekki horfið þótt nú séu
farnar gömlu klíkurnar sem í
skjóli tveggja stjórnmálaflokka
fengu að hagnast á fákeppni og
einokun áratugum saman. Þetta
sést líka í margvíslegum heimum
íslenskrar menningar.
Ekki veit ég af hverju þetta er
en með ákveðnum hætti tengist
þetta þó þeirri ótrúlegu fimi sem
Íslendingum er í blóð borin við að
víkja sér framhjá kjarna hvers
máls. Við ættum góðan sjens í
gullið á Evrópumóti ef í þessu
væri keppt. Eitt dæmið um þetta
eru nýafstaðin prófkjör. Hug-
myndin um prófkjör er afskap-
lega góð og við trúðum því mörg
fyrir löngu síðan að þau gætu
brotið upp klíkuveldið í íslensk-
um stjórnmálum og gefið
lýðræðinu þrótt. Auðvitað virka
þau stundum, ágætt fólk er oft
valið vegna hæfileika sinna og
dugnaðar. En almennt eru þetta
átök um eitthvað allt annað en
efnisatriði málsins. Úti á landi
virðist mestu skipta í hvaða þorpi
eða sveit frambjóðandi er
búsettur. Í þéttbýlinu getur aðild
að samstillum áhugamannahópum
um eitthvað allt annað en
stjórnmál skipt meira máli en
pólitískar skoðanir, gáfur eða
atgervi.
Eitt það sérstakasta við
íslensku þjóðina er hvað allir eru
líkir. Í Englandi heyrist annar
talandi jafnskjótt og farið er yfir
á, í Frakklandi á hver dalur sinn
ost og sitt vín og mörg önnur
samfélög álfunnar eru eins og
samsetningar úr ólíkustu hópum
manna. Þar þættu hins vegar
margar af þeim víglínum sem
myndast í íslenskum prófkjörum
lítið meira viðkomandi kjarna
málsins en skónúmer frambjóð-
andans.
Íslenska klíkuhefðin
Ég hef aldrei sagt útlendingi
þetta án þess að hann lýsi mik-
illi furðu á þessu og líklega yrði
undrunin meiri ef sagt væri frá
dæmum um feimni manna við
að láta þjóðina ráða.
Um síðustu helgi átti ég því láni að fagna að fá tækifæri til að
fara og horfa á íslenska kvikmynd
textaða með íslenskum texta.
Sennilega áttu fleiri þess kost líka
og nýttu sér það. Það er lofsvert
þegar framleiðendur íslenskrar
kvikmyndagerðar taka sig til og
bjóða upp á að afurð þeirra sé sýnd
textuð með íslenskum texta svo
sem flestir getið notið hennar.
Kvikmyndin sem um ræðir var
Börn. Framleiðendur hennar,
Vesturport, settu hér með rós í
hnappagat sitt með þessum mögu-
leika fyrir heyrnarskerta og
heyrnarlausa kvikmyndaunnendur.
Það er kannski rétt að geta þess hérna að mörg ár
eru liðin síðan þetta gerðist síðast. Sjálfa rekur mig
ekki alveg minni til hve mörg ár, en rámar í að það
hafi gerst 1997, þó ég fullyrði það ekki alveg. Það
var þegar kvikmyndin Djöflaeyjan var sýnd textuð
en það gerðist mörgum mánuðum eða allt að tveim-
ur árum eftir að hún var frumsýnd. Það má því
segja að það hafi nánast verið veisla
fyrir heyrnarskerta og heyrnarlausa að
sjá myndina Börn. Slíku framtaki verð-
ur að viðhalda, alltof margar íslenskar
kvikmyndir hafa horfið af breiðtjaldinu
án þess að öllum hafi verið gefinn kost-
ur á að sjá þær.
Nú hefur kvikmyndin Mýrin sópað
til sín áhorfendum, það eru fleiri sem
langar til að sjá hana. Hér í lokin eru því
vinsamleg tilmæli til framleiðenda
kvikmyndarinnar að sýna hana textaða
líka, helst núna fljótlega þar sem flestir
eru að sjá hana og það blundar senni-
lega löngun hjá mörgum heyrnar-
skertum og heyrnarlausum og jafnvel
nýbúum sem náð hafa einhverjum
tökum á málinu að sjá hana og vera þar
með líka þátttakendur í umræðu um
hana, enda er hún nú þegar málefni líð-
andi stundar í allri þeirri flóru málefna sem nú eru
í loftinu.
Ég myndi vilja að kvikmyndin Mýrin yrði jóla-
mynd mín í ár og vona að sú ósk verði að veruleika
og er ég ekki ein um þá frómu ósk.
Höfundur er varaþingmaður Frjálslynda flokksins í
Suðvesturkjördæmi
Börn textuð
GADDAVÍR
SIGURJÓN MAGNÚSSON
„Gaddavír er látlaus, hefðbundin, vel skrifuð
skáldsaga sem gefur tilefni til þess að velta
fyrir sér mannlegu eðli… Í stærra samhengi
og táknsögulega fjallar Gaddavír um
erfðasyndina, þjáningu, jafnvel píslarvætti.“
- Geir Svansson,
Morgunblaðið, 3. nóv. 2006
ÁHRIFAMIKIL SKÁLDSAGA
SEM HELDUR LESANDANUM
Í HELJARGREIPUM
Í
búalýðræði er eitt af þeim hugtökum sem gjarnan er grip-
ið til á tyllidögum. Með réttu má halda fram að þróun hafi
átt sér stað í átt til íbúalýðræðis. Grenndarkynning og réttur
íbúa til athugasemda við auglýst deiliskipulag eru dæmi um
það. Hins vegar er afar sjaldgæft að almenningur taki með
beinum hætti þátt í ákvarðanatöku stjórnvalds með því að greiða
atkvæði um tiltekið mál.
Þjóðaratkvæðagreiðsla þekkist varla á Íslandi og hefur ekki átt
sér stað síðan stjórnarskrárbreytingin sem leiddi til stofnunar lýð-
veldisins var samþykkt fyrir meira en 60 árum. Síðan hefur þjóðin í
heild ekki komið að ákvarðanatöku stjórnvalda með beinum hætti.
Íbúar einstakra sveitarfélaga hafa í beinni kosningu að sam-
þykkt eða fellt sameiningar sveitarfélaga. Sömuleiðis hafa íbúar
sveitarfélaga greitt atkvæði um hundahald og ákvörðun um að
koma á fót áfengisútsölu. Reykvíkingar gengu til atkvæða árið
2001 um það hvort flugvöllurinn skyldi vera áfram í Vatnsmýri
eftir árið 2016 þegar núverandi aðalskipulag fellur úr gildi. Innan
við 40 prósent borgarbúa tóku þátt og voru úrslit atkvæðagreiðsl-
unnar ekki bindandi.
Í Hafnarfirði hefur verið ákveðið að ef Alcan leggur fram til-
lögu um stækkun álvers þá munu íbúar bæjarins greiða atkvæði
um málið. Í þessu tilviki koma íbúarnir með beinum hætti að
ákvarðanatöku sem skiptir miklu máli fyrir búsetu í sveitarfélag-
inu. Bygging eða stækkun verksmiðju, uppbygging á nýju iðnað-
arsvæði og gerð umfangsmikilla umferðarmannvirkja eru dæmi
um framkvæmdir sem virðist liggja beint við að leggja í dóm íbúa.
Velta má fyrir sér spurningum eins og hvort ekki hefði átt að spyrja
Reyðfirðinga um byggingu álvers og Reykvíkinga uppbyggingu á
sjúkrahússtarfsemi við Vatnsmýrina. Hið síðarnefnda er reyndar
ekki of seint.
Miklu skiptir hvernig atkvæðagreiðslur sem þessar eru lagð-
ar upp. Til þess að íbúalýðræði sé virkt í raun þarf tilgangur og
umboð atkvæðagreiðslunnar að vera ljós. Sömuleiðis þarf að liggja
fyrir hver lágmarksþátttaka á að vera til þess að skylt sé að virða
þá ákvörðun sem tekin er í atkvæðagreiðslunni. Hér þarf einnig að
huga að rétti þeirra sem velja að sitja heima við atkvæðagreiðslu.
Fólki getur nefnilega verið sama um ákveðna hluti og hefur til þess
fullan rétt. Þannig er óraunhæft og raunar ósanngjarnt að búast við
sambærilegri þátttöku og í almennum kosningum í beinni atkvæða-
greiðslu íbúa til dæmis um tiltekna framkvæmd. Hér verður að
viðurkenna vilja þeirra sem vildu taka afstöðu í málinu, jafnvel
þótt það sé ekki 2/3 hluti íbúa, hvað þá 3/4 eins og upphaflega var
lagt upp með í atkvæðagreiðslu Reykvíkinga um flugvöllinn.
Ljóst er að vilji Íslendinga stendur til þess að fá að taka með
beinum hætti þátt í vissum stjórnvaldsákvörðunum. Annars vegar
er hér um að ræða þjóðaratkvæðagreiðslu um meiriháttar mál sem
varða þjóðina alla og hins vegar grenndarmál eða framkvæmdir
sem íbúar í tilteknu sveitarfélagi taka ákvörðum um með beinni
atkvæðagreiðslu. Ákvörðun bæjarstjórnar Hafnarfjarðar er í takti
við þennan vilja og boðar vonandi aukið íbúalýðræði á Íslandi.
Íbúar ganga til
atkvæða