Fréttablaðið - 03.04.2008, Blaðsíða 16

16 3. apríl 2008 FIMMTUDAGUR
FRÉTTASKÝRING: Höfundarréttarbrot Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar
FRÉTTASKÝRING
KLEMENS ÓLAFUR ÞRASTARSON
klemens@frettabladid.is
Háskólayfirvöld í Háskóla Íslands hugleiða nú
hvernig brugðist skuli við hæstaréttardómi um
brot Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar á höf-
undarrétti Halldórs Laxness. Því er ekki úr vegi
að skoða nokkur dæmi um rannsóknir Helgu
Kress prófessors á vinnubrögðum Hannesar við
ritun bókarinnar Halldór. Árið 2004 tók Helga
saman skýrslu um þau sem er að mestu saman-
burður á texta Hannesar og meintum frumtexta,
sem Hannes á að hafa gert að sínum. Hæstarétt-
ardómurinn snerist einungis um verk Laxness
en Helga hefur bent á að brýnna kunni að vera
háskólanum að bregðast við brotum á höfundar-
rétti þeirra sem hafa fræðin að atvinnu.
Hannes vísaði ekki í verk fræðimanna
JÓNAS MAGNÚSSON,
HJÓNIN Í LAXNESI:
„Jörðin Laxnes var ekki
talin góð bújörð, áður en
Guðjón Helgason kom
þangað, þótt ekki væri
hún landlítil miðað við
þær jarðir, sem eiga ekki til
hálendis eða fjalla. En mikið
af landinu, sem fjær liggur,
er graslendi, þýfðar mýrar
og heldur blautar [...]. Jörðin
var nokkuð dýr miðað þá við
verðlag jarða. En það gerði
íbúðarhúsið.“ (Lesbók Morg-
unblaðsins, 2. apríl 1967)
ÚR BÓK HANNESAR:
„Jörðin Laxnes var ekki
talin góð bújörð, þegar
Guðjón Helgason keypti
hana, þótt hún væri
fremur víðlend miðað við
þær jarðir, sem eiga ekki til
hálendis eða fjalla. En mikið
af landinu, sem fjær liggur,
er graslendi, þýfðar mýrar og
heldur blautar. Jörðin þótti
dýr eftir verðlagi á þeim tíma.
Því olli íbúðarhúsið [...]“
(síða 29)
Kaflinn Hjónin úr Laxnesi er „svo til orðrétt endursögn á
samnefndri grein eftir Jónas Magnússon“, segir Helga. Aðeins
sé getið heimildar um nokkrar setningar innan gæsalappa í
endursögninni miðri. Að öðru leyti sé ekki annað að sjá en
textinn sé eftir Hannes. Í skýrslu Helgu er dæmið lengra.
1
ÓLAFUR RAGNARSSON,
HALLDÓR LAXNESS
– LÍF Í SKÁLDSKAP:
„Ég sá fljótt að kúnstin við
orgelspil í kirkjum er fólgin
í því að fara bara nógu
hægt. Ef ég sigldi of hratt
gegnum sálmalögin missti
söfnuðurinn einfaldlega af
öllum nótunum. [...] Ég hafði
lært nóturnar bæði á nótna-
bókinni og hljóðfærinu og
snilldin fólst í því að tengja
það tvennt saman.“
(síður 54 til 55)
ÚR BÓK HANNESAR:
„Dóri gerði sér fljótlega grein
fyrir því, að aðalatriðið við
orgelleik í kirkjum var að fara
nógu hægt. Ef hann fór of
hratt gegnum sálmalög-
in, þá missti söfnuður-
inn af öllum nótunum.
Honum fannst auðvelt
að leika. Það var erfitt að
villast á nótunum. Hann hafði
lært nótur á nótnabókinni og
hljóðfærinu, og vandinn fólst
í því einu að tengja þetta
saman.“ (síða 50)
Hér mun Hannes breyta beinni ræðu Halldórs í viðtali Ólafs
í óbeina ræðu og setja fram sem eigin rannsókn. Heimildar
getur hann ekki. Í skýrslu Helgu er dæmið lengra.
6 GÍSLI H. KOLBEINS, GAGNFRÆÐINGURINN:
„Heimsókn hans til Halldórs
var í stofu á Bókhlöðustíg 2
í Reykjavík þar sem Halldór
hélt til hjá móðursystur sinni,
Ragnheiði Bjarnadóttur, og
Þorleifi Jónssyni póstmeistara
manni hennar (foreldrar
Jóns Leifs tónskálds).
Erindi Guðjóns var að ráða
Halldór Kolbeins til að
kenna Halldóri syni sínum í
aukatímum […]. Hann kvaðst
hafa komið honum í tíma
til annarra, en Halldór hefði
ekki sótt þá. Hann hefði bara
gleymt því.“
(Úr grein í Ritmennt 2002)
ÚR BÓK HANNESAR:
„Hann fór heim til hans að
Bókhlöðustíg 2, þar sem
Halldór Kolbeins bjó hjá
móðursystur sinni, Ragnheiði
Bjarnadóttur, og manni
hennar, Þorleifi Jónssyni. Þau
voru foreldrar Jóns Þorleifs-
sonar, sem síðar gerðist
tónskáld og varð kunn-
ur maður undir nafninu
Jón Leifs. Guðjón bað
Halldór Kolbeins að taka
son sinn í aukatíma og búa
hann undir gagnfræðapróf.
Hann hefði reynt að ráða
aðra aukakennara, en Halldór
hefði ekki sótt tíma hjá þeim.
Hann hefði gleymt því, enda
með hugann við annað.“
(síður 73 til 76)
Hannes vitnar hér ekki til heimildarinnar. Í skýrslu Helgu er
dæmið lengra. „Hannes tekur svo til alla grein Gísla upp í sína
bók,“ segir þar.
3
ÁSGEIR BJARNÞÓRS-
SON, AF LÍFI OG SÁL:
„[...] en Halldór gróf upp
einhverja holu, þar sem guð-
spekingar nærðu sig og fékk
þar fæði fyrir þrjátíu krónur.
Auðvitað var þetta aðeins
gras og annað grænmeti,
eins og slíkir menn
töldu sér hæfa. Halldór
talaði við guðfræðingana
um spekina af fjálgleik og
vafalaust nokkurri þekkingu,
svo að vakti hrifningu og
aðdáun mötunautanna,
að svo ungur maður skyldi
gefa svo viturlegan gaum að
þessari háleitu heimskenn-
ingu. En það var segin saga,
að ætti Halldór tvær krónur
í vasanum, fór hann beina
leið inn í Himnaríki og gæddi
sér á buffi [...]. Hann var ætíð
spekingslegur, þegar með
þurfti, dálítið skrítinn til fara
eftir því sem efni leyfðu, gekk
til að mynda með stóra, bláa
slaufu.“ (síður 38 til 40)
ÚR BÓK HANNESAR:
„Hann fann matsölustað,
sem guðspekingar sóttu, og
var þar í fæði fyrir 30 krónur
á mánuði, sem var þrem
sinnum minna en venjulega
þurfti að greiða. Að vísu
var lítið annað þar á boð-
stólum en grænmeti. Á
þessum stað talaði hann
við guðspekingana af
miklum eldmóði og einhverri
þekkingu. Þeim fannst mjög
til um þennan unga Íslend-
ing. En ætti Halldór tvær
krónur í vasanum, fór hann
beina leið inn á Café Himm-
erige og gæddi sér á buffi.
„Hann var ætíð spekingsleg-
ur, þegar með þurfti, dálítið
skrýtinn til fara, eftir því sem
efni leyfðu, gekk til að mynda
með stóra bláa slaufu,“ sagði
Ásgeir Bjarnþórsson.“
(síða 141)
Í bók Hannesar er vitnað til frásagnar Ásgeirs Bjarnþórssonar
eftir beinu ræðuna síðast og þá aðeins um tilsvarið, sem er
auðkennt innan gæsalappa. Textinn sem tekinn er af blaðsíð-
unum á undan er hins vegar settur fram sem texti Hannesar,
segir í skýrslu Helgu, en þar er dæmið lengra.
7
STEFAN ZWEIG,
VERÖLD SEM VAR:
„Ég man einstaka daga,
þegar morgunblaðið kostaði
fimmtíu þúsund mörk, en
kvöldblaðið hundrað þúsund.
Þeir sem þurftu að víxla
útlendum peningum, urðu
að gera það eftir hendinni,
því klukkan fjögur hafði
andvirðið margfaldazt frá
klukkan þrjú, [...].
Fargjald með strætis-
vagni nam milljónum
marka, og seðlastöflunum
var ekið á vörubílum frá ríkis-
bankanum út í hina bankana,
en rúmum mánuði síðar
fundust hundraðþúsund-
markaseðlarnir í göturæsinu,
betlarar höfðu fleygt þeim
sem hverju öðru fánýti. Ein
skóreim kostaði nú meir en
skór áður [...]. Fyrir hundrað
dollara mátti kaupa raðir af
sex hæða húsum við Kurfürs-
tendamm [...].“ (síða 286 í
íslensku þýðingunni).
ÚR BÓK HANNESAR:
„Suma daga kostaði morgun-
blaðið fimmtíu þúsund mörk,
en kvöldblaðið hundrað
þúsund. Þeir, sem þurftu að
skipta erlendum peningum,
urðu að hafa hraðan á, því að
klukkan fjögur hafði andvirð-
ið margfaldast frá klukkan
þrjú.
Fargjald með strætis-
vagni nam milljónum
marka, og seðlastöflun-
um var ekið á vörubílum
frá ríkisbankanum út í hina
bankana, en rúmum mánuði
síðar fundust hundrað
þúsund marka seðlarnir í
göturæsinu, því að betlararnir
höfðu fleygt þeim. En skó-
reim kostaði meira en skór
áður. Fyrir nokkur hundruð
Bandaríkjadala mátti kaupa
raðir af sexhæða húsum við
Kurfürstendamm.“
(síður 180 til 181)
Þessa lýsingu á þjóðfélagsástandinu í Berlín upp úr 1920 telur
Helga óumdeilanlegt að Hannes sæki til Stefans Zweig, eða
öllu heldur til íslensku þýðingarinnar á sjálfsævisögu hans,
Veröld sem var. „Engrar heimildar er getið, en í lok efnisgrein-
arinnar nokkru neðar er vitnað til Stefans Zweig um annað
atriði sem er þar í beinni ræðu og innan gæsalappa,“ segir
Helga. Í skýrslu hennar er dæmið lengra.
5
HELGA KRESS, ILMAN-
SKÓGAR BETRI LANDA
„Önnur er með drengjakoll,
miskunnarlaus og köld, hin
er á leið til Toronto að
hitta kærastann sinn sem
hafði sent henni farareyri
og hún notar hvert tæki-
færi til að svíkja. „Ég vildi
ekki vera pilturinn yðar fyrir
vestan, sagði ég.“
(Úr grein í Ritmennt 2002)
ÚR BÓK HANNESAR:
„Önnur var með drengjakoll,
miskunnarlaus og köld. Hin
var á leið til Toronto að hitta
unnusta sinn, sem hafði
sent henni farareyri. Hún
notaði hvert tækifæri til
að svíkja hann. „Ég vildi
ekki vera pilturinn yðar
fyrir vestan,“ sagði Halldór
henni.“ (síður 196 til 197)
Engrar heimildar mun getið um þennan texta Helgu Kress,
heldur vitnað til smásagnasafnsins Fótataks manna á eftir
beinu tilvitnuninni, eins og textinn sé tekinn beint þaðan, sem
hann er ekki. Í skýrslu hennar er dæmið lengra.
2
ÓSKAR HALLDÓRSSON,
KVÆÐAKVER
„Í ljóðum Halldórs blandast
expressionisminn annarri
náskyldri liststefnu, surreal-
ismanum, sem þá kemur
fyrst fram í íslenzkum
skáldskap. Surrealism-
inn gengur að því leyti
lengra en expression-
isminn, að einnig er
leitazt við að draga hið
dulvitaða fram í dagsljósið,
túlka veruleikann samkvæmt
skynjun undirvitundarinnar.
Venjubundin mörk milli
draums og veruleika, milli
ímyndunar og reyndar eru
þurrkuð út. [...] Hér er brag-
urinn á sífelldri hreyfingu frá
dýrri kveðandi til óbundinnar
ræðu. Þegar á allt er litið,
er Únglíngurinn í skóginum
eitt hið nýstárlegasta kvæði í
langri ljóðsögu íslenzkri.“
(Sjö erindi um Halldór Lax-
ness, síður 67 til 70)
ÚR BÓK HANNESAR:
„Í þessu ljóði blandast
expressíónismi Halldórs
annarri náskyldri stefnu,
súrrealismanum, sem kemur
þá fyrst fram í íslenskum
skáldskap. Í súrrealisma er
að því leyti gengið lengra
en expressíónisma, að
einnig er leitast við að
draga hið dulvitaða fram
í dagsljósið, túlka veruleik-
ann samkvæmt skynjunum
undirvitundarinnar. Venju-
bundin mörk milli draums
og veruleika, milli ímyndunar
og reyndar, eru þurrkuð út.
[...] Bragurinn er á sífelldri
hreyfingu frá dýrri kveðandi
til óbundinnar ræðu.
„Þegar á allt er litið, er
Únglíngurinn í skóginum
eitt hið nýstárlegasta kvæði
í langri ljóðsögu íslenskri,“
segir Óskar Halldórsson
bókmenntafræðingur.“
(síður 307 til 309)
Helga bendir á að langur samhljóða kafli eftir Óskar sé ekki
auðkenndur sem verk hans í bók Hannesar, þótt minnst sé á
greinina. Í lok kaflans er vitnað í ummæli Óskars í beinni ræðu
eins og þau séu það eina sem upp er tekið eftir honum.
4
Skýrslan Eftir hvern? er opið 270 síðna vefrit á heimasíðu
Helgu Kress. Þar fer mest púður í samanburð á texta
Hannesar við verk þeirra Halldórs Laxness og Peters Hall-
berg. Hannes vísaði almennt til verka þeirra í bókarlok, en
það nægði ekki Hæstarétti. Þess má geta að Laxness og
Hallberg voru báðir heiðursdoktorar við Háskóla Íslands.
HELGA KRESS
HANNES HÓLMSTEINN GISSURARSON
Hannes Hólmsteinn Gissurarson vill ekki tjá sig um málið
en bendir á grein sem hann skrifaði áður til að bregaðst
við skrifum Helgu. Sú birtist í tímaritinu Sögu árið 2005.
Þar segir Hannes að „ásakanir hennar um ritstuld séu
rangar og raunar fáránlegar, þótt vissulega megi bæta
vinnubrögð mín eins og margra annarra“. Málið snúist um
„rannsóknafrelsi fræðimanna“ en Helga sé starfsmaður
ættingja Halldórs Laxness og andvíg Hannesi af
pólitískum ástæðum.
„Ég veit ekki til þess, að ég noti neitt ritverk í bók minni,
sem ekki sé einhvers staðar vísað þar til, þótt hitt skuli ég
fúslega viðurkenna, að ég hefði mátt vísa oftar til þeirra
Laxness, Hallbergs og annarra höfunda,“ segir Hannes.
Hann nefnir nokkra íslenska fræðimenn sem hafi ekki
getið heimilda við skrif sín, sem dæmi um „hugsanlegan
hugmyndastuld“ sem sýni „hversu erfitt er að sanna
eitthvað eða afsanna í þeim efnum. Og er ekki rangt og
ódrengilegt að brigsla manni um slíkan stuld, ef hann
bendir á eitthvað og vitnar þá ekki alltaf í alla, sem kunna
að hafa bent á hið sama áður?“ spyr Hannes.
Um verk Ólafs Ragnarssonar segir Hannes: „{F]ékk ég
mann til þess, Snorra G. Bergsson sagnfræðing, að fara
fyrir mig í gegnum flest blöð og tímarit á Íslandi tímabilið
fram til ársins 1932, þegar bókinni Halldór lýkur, og hann
rakst á margt, sem Ólafur hafði líka fundið. Þurfti ég að
geta þess í hvert skipti?“
Ástæða þess, að hann hafi ekki getið Ólafs eins og
Peters Hallberg, hafi verið sú að hann „hafði alls ekki
sama gagn af honum. Verk hans er því miður ekki eins
áreiðanlegt og Hallbergs“.
Þá rekur Hannes í löngu máli hvernig Halldór Laxness
hafi fengið að láni frá öðrum og segir Helgu líta það allt
öðrum augum en þegar Hannes fái að láni. „Sá munur er á
verkum Laxness og bók minni, að Laxness gat þess
sjaldnast, hvaðan hann tók efni sitt,“ segir hann.
Í grein sinni í Sögu minnist Hannes hins vegar ekki á
höfunda sem bent er á hér á þessari síðu, þá Jónas
Magnússon, Gísla H. Kolbeins, Ásgeir Bjarnþórsson,
Stefan Zweig eða Óskar Halldórsson. Helga sýnir fleiri
dæmi, svo sem um skyldleika skrifa Hannesar við verk
eftir þá Thor Vilhjálmsson, Einar Laxness, Magnús Á.
Árnason og Aðalstein Kristjánsson. Hannes fjallar ekki
heldur um þá í grein sinni.