Fréttablaðið - 23.10.2008, Blaðsíða 26

26 23. október 2008 FIMMTUDAGUR
UMRÆÐAN
Bjarni Harðarson
skrifar um Evrópumál
Fyrir ári síðan bar mikið á þeim rökum
íslenskra bankamanna að
ef landið væri hluti af
ESB og myntbandalagi
Evrópuþjóða væri öryggi
íslensku bankanna með
öðrum hætti. Nú þegar
bankakreppan ríður yfir er ljóst
að sú vernd sem menn töldu vera
af Evrópska seðlabankanum er
ekki fyrir hendi. Hvert ríki innan
ESB reynir nú að bjarga sínu og
samstaða þar er þverrandi.
Aðild Íslands að EMU hefði
þannig einungis komið inn falskri
öryggiskennd ríkisvalds og banka
og þar með stefnt þjóðarbúinu í
enn meiri voða en þó er orðinn í
dag. Í annan stað er öllum ljóst nú
að það er ekki síst fyrir tilvist
EES-samningsins sem fáeinum
íslenskum fjárglæframönnum
hefur tekist að koma orðspori
okkar og hagkerfi í verri stöðu en
nokkurn óraði fyrir. Þeir hefðu
haft sömu og jafnvel enn háska-
legri stöðu innan ESB.
Einangrun eða ESB
Meðal talsmanna aukins Evrópu-
samruna er oft og einatt teflt fram
að þeir sem tala gegn slíku séu
einangrunarsinnar. Þessi rök voru
mjög notuð í umræðunni um EES-
samninginn sem keyrður var í
gegn af ríkisstjórn Sjálfstæðis-
flokks og Alþýðuflokksins sáluga
árið 1993. Framsóknarflokkurinn
varaði þá við þeim samningi og
taldi hann ganga gegn fullveldi
þjóðarinnar. Í dag er því enn hald-
ið fram að þeir séu einangrunars-
innar sem ekki vilja leiða þjóðina í
Evrópusambandsaðild.
Hér eru mikil fornaldarsjónar-
mið á ferðinni því allt frá
lokum miðalda hafa Evr-
ópubúar vitað að álfa
þeirra er harla lítill hluti
af heimsbyggðinni. Nú
við byrjun nýrrar aldar
vita hagfræðingar og
upplýstir stjórnmála-
menn enn fremur að Evr-
ópa er sá hluti heims-
byggðar þar sem hvað
minnstir vaxtamöguleik-
ar eru í verslun og við-
skiptum. Viðbrögð gömlu heims-
veldanna í Evrópu við þessari
þróun er að einangra álfuna og
byggja utan um hana tollamúra en
opna fyrir aukin viðskipti milli
ríkja innan álfunnar. Í reynd er
þetta einangrunarstefna sem ekki
er til farsældar fallin.
Bankakreppan nú er líkleg til að
laska verulega þann samruna sem
orðið hefur milli Evrópuríkja og
því er jafnvel spáð að evran eigi
erfitt uppdráttar á næstu árum.
Ekki vil ég þó óska henni annars
en góðs. En það er stór hætta á að
kreppan nú leiði líkt og fyrri
kreppur til aukinnar einangrunar-
stefnu allra iðnríkja og þar er
fetað inn á slóð sem gömlu Evr-
ópuveldin þekkja vel. Við Íslend-
ingar eigum að vara okkur á slík-
um viðbrögðum.
Heilbrigð milliríkjaviðskipti
Vitaskuld eru bankagjaldþrotin
áfellisdómur yfir landamæralaus-
um útrásarvíkingum. Við eigum
því að endurskoða margt sem
fylgt hefur hinu svokallaða fjór-
frelsi EES-samningsins, einkan-
lega þar sem bönkum er gefinn
laus taumur. En við eigum jafn-
framt að halda áfram að slaka hér
á tollum og auka fríverslun okkar
við sem flesta heimshluta. Hug-
myndir um alþjóðlega fjármála-
og viðskiptamiðstöð á Íslandi milli
austurs og vesturs gátu átt meira
erindi til okkar en nokkru sinni.
En ekkert slíkt getum við þróað
innan vébanda ESB. Þess vegna
eru það öfugmæli hin mestu þegar
ESB-sinnar halda því fram að þeir
séu hinir frjálslyndu alþjóðasinn-
ar.
Ef vel á að fara verðum við
Íslendingar að gæta þess eftirleið-
is að innleiða ekki á færibandi
lagasetningu ESB án þess að kanna
til hlítar hvaða afleiðingar það
hefur fyrir þjóðarbúið. Icesave-
reikningarnir færa okkur heim
sanninn um að ef gáum ekki að
okkur mun enginn annar tryggja
að lagaumhverfið samrýmist
íslenskum hagsmunum.
Lúalegt kosningabragð
Undanfarin misseri hefur mikið
verið rætt um þá kröfu að þjóðin
fái að kjósa um mögulega ESB-
aðild. Á sínum tíma gerðu fram-
sóknarmenn og fleiri gagnrýnend-
ur EES-samnings kröfu um
kosningar um þann samning en
hlutu ekki til þess stuðning. Sumir
af þeim sömu og nú tala fyrir
kosningum um aðild beittu sér þá
með öðrum hætti.
Komi til þess að þjóðin gangi að
kjörborði um stöðu okkar í alþjóða-
samfélaginu er full ástæða til að
um leið fái hún að segja álit sitt á
bæði Schengen-samstarfi og EES-
samningnum. Svisslendingar sem
þó hafa verið undir meiri þrýst-
ingi en við að ganga inn í ESB náðu
tvíhliða samningi við Brussel. Þar
með eru þeir lausir undan að taka
við lagafrumvörpum frá nágrönn-
um sínum. Með tvíhliða samningi
gætu Íslendingar einnig komið sér
út úr Schengen-samstarfinu en
með því mætti uppræta hér skipu-
lagðar erlendar glæpaklíkur sem
hreiðra um sig á Íslandi í skjóli
fjórfrelsisins.
Höfundur er alþingismaður.
Einangrunarsinnar og ESB
BJARNI HARÐARSON
Heilbrigðari starfs-
grunnur lífsnauðsyn
UMRÆÐAN
Magnús Halldórs-
son skrifar um sam-
keppni á fjölmiðla-
markaði
1. Þorsteinn Þor-steinsson, markaðs-
stjóri RÚV ohf., segir
orðrétt í Markaðnum
16. júlí, í mótsvari við
staðhæfingu um að
RÚV ohf. njóti forgjafar á sam-
keppnismarkaði vegna ríkisinn-
heimtu á afnotagjöldum: „Það
má […] alveg eins kalla það for-
gjöf að 365 [eða eitthvert annað
einkarekið fjölmiðlafyrirtæki,
innsk.] búi við tvo tekjustofna,
þ.e. áskrift og auglýsingar.“ Hér
fellur Þorsteinn í þá sjálftil-
búnu gildru, að halda að einka-
rekin fjölmiðlafyrirtæki geti
yfir höfuð búið við eiginlega
forgjöf. Það er rangt hjá Þor-
steini, og í sjálfu sér undarlegt
að einhver sem titlar sig mark-
aðsstjóra skilji ekki slíka grund-
vallarþætti markaðsstarfs.
Einkarekin fyrirtæki selja
viðskiptavinum sínum þjón-
ustu, og standa og falla með því
að hún sé þess virði að kaupa
hana. Þau eiga allt undir við-
skiptavinum sínum. Grunnur-
inn sem RÚV ohf. starfar á, og
réttilega má kalla forgjöf, er
lögbundin innheimta á gjöldum
frá Íslendingum. Á þessu tvennu
er skýr munur; forgjöf vegna
lögbundinnar tekjuöflunar,
hvort sem fólki líkar betur eða
verr, og svo seld þjónusta einka-
fyrirtækis, sem aðeins er keypt
telji viðskiptavinurinn það vera
þess virði. Þessi forgjöf, sem
hún augljóslega er, skapar for-
skot á keppinauta um auglýs-
ingar. Inntakið í svari Þorsteins,
að fyrrnefndu leyti, er því
rangt.
2. Ríkisfjölmiðlar – sem hafa
frétta- og menningarlegu hlut-
verki að gegna samkvæmt
lögum – í löndunum í kringum
Ísland starfa ekki inni á auglýs-
ingamarkaði. Ríkisútvörpin í
Svíþjóð, Noregi, Danmörku,
Finnlandi og Bretlandi starfa
ekki inni á auglýsingamarkaði.
Í Danmörku er þó sjónvarps-
stöðin TV 2 í ríkiseigu, en þar er
gerð krafa um fjárhagslegan
aðskilnað þannig að ljóst sé að
grunnur stöðvarinnar sé ekki
niðugreiddur með skattfé. Þetta
er efnislega sama krafa og sam-
keppniseftirlitið gerði við frum-
varpið um RÚV ohf. Í áliti sam-
keppniseftirlitsins segir að
þátttaka RÚV á auglýsinga-
markaði feli í sér samkeppnis-
lega mismunun – það er lögbrot
– og tvær leiðir séu færar til að
koma í veg fyrir hana. Annars
vegar að horfið verði frá þátt-
töku á auglýsingamarkaði og
hins vegar að tryggt sé, með
fjárhagslegum aðskilnaði og
sérstökum rásum og stöðvum,
að skattfé niðurgreiði ekki sam-
keppnisstarfsemina. TV 2 bygg-
ist á seinna atriðinu. Það er
reyndar umdeilt í Danmörku,
enda hvílir ríkisstarfsemi ávallt
á því að stoðirnar eru tryggðar
með ríkisábyrgð, sem fæst á
betri kjörum en einkafyrirtækj-
um bjóðast. Þátttaka ríkisins á
samkeppnismörkuðum er því
alltaf viðkvæm að því leyti.
Dæmi Þorsteins í Markaðnum
16. júlí, um að TV 2 sýni að
einkareknu íslensku stöðvarnar
búi við betri kost en sambæri-
leg fyrirtæki í Danmörku í ljósi
60 prósent markaðshlutdeildar
TV 2 á auglýsingamarkaði, er
því efnislega rangt og ekki við-
eigandi sem dæmi.
3. Það sem hefur oft verið
vanmetið er varðar þátttöku
RÚV á samkeppnismarkaði, er
smæð og viðkvæmni markaðar-
ins. Á Íslandi búa um
318 þúsund manns og í
ljósi þess er með hrein-
um ólíkindum að heild-
arvelta á auglýsinga-
markaðnum sé um tíu
milljarðar. Nánast úti-
lokað er að auglýsinga-
markaðurinn verði svo
stór í ljósi hruns efna-
hagskerfis landsins.
Mörg þúsund milljarða
uppgufun á verðmæt-
um úr skráðum íslensk-
um félögum á innan við ári,
gefur vísbendingu um slæmar
markaðsaðstæður til nokkuð
langrar framtíðar, eins og allir
finna nú fyrir.
Smæðin gerir markaðinn enn
viðkvæmari fyrir sveiflum en
ella, þar sem viðskiptavinir –
fólk og fyrirtæki – þurfa einnig
að laga sig að sömu breytum;
sveiflum og viðkvæmni vegna
smæðar. Hafi Þorsteinn áhuga á
því að gera alþjóðlegan saman-
burð á markaði hér og erlendis
þá væri líklega skynsamlegra
að einangra sig við úthverfi
borga, heldur en margfalt stærri
þjóðir. Til dæmis myndu litlir
fjölmiðlar í Herlev og Amager á
stór-Kaupmannahafnarsvæðinu
líklega gera athugasemdir við
það, ef sveitarstjórnin á þessum
svæðum tæki upp á því að gefa
út fjölmiðil sem aflaði milljarðs
á ári með auglýsingum. Mark-
hópurinn, miðað við fólksfjölda,
er svipaður og hér á landi.
4. Við þær aðstæður sem nú
hafa skapast í íslensku efna-
hagslífi, þarf ríkisvaldið að
spyrja hvort það sé eðlileg
stefna, í ljósi gjörbreyttra
markaðsaðstæðna, að afla tekna
með auglýsingasölu í beinni
samkeppni við einkafyrirtæki.
Þær jafngilda um 3.200 krónum
á hvern Íslending á ári. Sjálf-
stæðismenn, og reyndar sumir
Samfylkingarmenn líka, hafa
stundum hrópað á torgum að
þeir séu á móti því að ríkið
starfi á samkeppnismörkuðum.
Lítil hugsjónafylgd er í þeim
orðum ef horft er til fjölmiðla-
markaðar.
Enginn atvinnuvegur í land-
inu býr við viðlíka hlutdeild rík-
isins á samkeppnismarkaði og
fjölmiðlamarkaður. Tugir hafa
þegar misst vinnuna á einka-
reknum fjölmiðlum í landinu
það sem af er hausti og það
gefur auga leið að sú þróun
heldur áfram á næstunni. Nú
þegar hefur næsmestlesna dag-
blað landsins, 24 stundir, sem
hafði yfir 50 prósent jafnan
lestur, verið aflagt. Fyrirsjáan-
legt er að fjölbreytilegri frjálsri
fjölmiðlun í landinu er ógnað á
næstu misserum verði afstaða
ríkisvaldsins til þess að afla
tekna með auglýsingasölu, ekki
endurskoðuð. Einkum er tíma-
bært að gera þetta núna, þegar
löggjafarvaldið þarf að fara í
rækilega naflaskoðun vegna
hruns íslensks efnahags.
Á undanförnum árum hafa
einungis menn, sem hafa efni á
því að tapa á fjölmiðlarekstri,
haft áhuga á því að eiga fjöl-
miðla einhverra hluta vegna.
Reikna má með því að í flestum
lýðræðisríkjum hefði sú þróun
kveikt á viðvörunarbjöllum hjá
löggjafarvaldinu, en það gerðist
ekki hér. Sé hlutdeild ríkisvalds-
ins á auglýsingamarkaði afnum-
in ættu að skapast aðstæður
fyrir aðra en milljarðamæringa
til að hafa möguleika á því að
reka fjölmiðla í landinu til fram-
tíðar. Þannig skapast heil-
brigðari starfsgrunnur fyrir
blaðamenn, lýðræðislega
umræðu og rekstur fjölmiðlun-
ar, bæði af hálfu ríkisvaldsins
og einstaklinga úti í bæ.
Höfundur er fyrrverandi
fréttastjóri á 24 stundum og
blaðamaður á Morgunblaðinu.
MAGNÚS
HALLDÓRSSON