Fréttablaðið - 13.12.2008, Blaðsíða 56

48 13. desember 2008 LAUGARDAGUR
E
nginn ráðamaður
hefur enn sagt af sér
vegna efnahagshruns-
ins þrátt fyrir hávær-
ar kröfur almennings
og líkur á að þetta
myndi auka traust á stjórn lands-
ins, innanlands sem utan.
Tveir leiðtogar stjórnarand-
stöðu vilja ekki hvetja til afsagnar
ráðherranna. Þeir vísa frekar í
vantrauststillögu stjórnarandstöð-
unnar, sem var felld. Aðeins for-
maður Frjálslynda flokksins telur
að ráðherrar skuli sæta ábyrgð.
Birgir Hermannsson stjórnmála-
fræðingur telur að þjóð og þing
skilji ekki til fulls hugtakið „pólit-
ísk ábyrgð“.
Það þýði til dæmis að ráðherra
beri ábyrgð á málaflokki sínum,
hvort sem hann taki ákvörðun sem
leiðir til ófara eður ei. En hér á
landi þurfi ráðherra nánast að
fremja afbrot til að afsögn sé rædd
sem möguleiki.
„Lög um ráðherraábyrgð taka á
afglöpum í starfi og eftir þeim er
hægt að dæma ráðherrann. Þessi
lög hafa hins vegar aldrei verið
notuð. En pólitísk ábyrgð er víðara
hugtak en þetta og það er eins og
vanti skilning á þessu meginprins-
ippi: Ráðherra ber pólitíska ábyrgð
á sínum málaflokki og ef eitthvað
fer úrskeiðis þar ber hann ábyrgð
gagnvart Alþingi.“
Ráðherrann þurfi ekki að hafa
unnið nokkuð til saka en með því að
hann segi af sér, eftir ófarir í sínum
málaflokki, sé tryggt að ráðherrar
yfirleitt sinni sínu starfi og séu vel
á verði. Hér á landi er algengara að
leggja fram vantrauststillögur;
umræðuhefð fyrir öðrum leiðum sé
ekki til.
„En það verður að vera einhver
millivegur. Þótt alvarlegt mál komi
upp í einu ráðuneyti þýðir það ekki
endilega að ríkisstjórnin í heild
þurfi að fara. Oftast er það ekki
þannig.“
Birgir segir stjórnarandstöðuna
hafa ákveðnum skyldum að gegna,
til dæmis til að ræða traust og trú-
verðugleika stofnana ríkisins og að
ræða ábyrgð einstakra ráðherra.
Getur verið að stjórnarandstaðan
telji sig einfaldlega ekki græða á
því að stjórnin losi sig við óþægi-
lega ráðherra?
„Já, það gæti verið ein af skýr-
ingunum; að menn líti á það sem
hvítþvott að einn ráðherra fari en
leiðtogar stjórnarinnar sitji áfram.
En það er líka tilhneiging á Íslandi
til að forðast svona umræðu og
talað um að „persónugera“ hlut-
ina. Þingmenn vita líka að einn
góðan veðurdag gætu þeir lent í
sömu stöðu. Þetta er þá svona
regluverk þeirra í millum og þeir
því ekki mjög harðir þegar kemur
að þessu.“
Vantar öll prinsipp?
Varnarmálaráðherra einn í Sví-
þjóð sagði af sér fyrir um ári, rifj-
ar Birgir upp. Sá hafði orðið undir
í slag við fjármálaráðherrann um
fjárveitingar. Hann lýsti því þá
yfir að hann treysti sér ekki til að
bera ábyrgð á stefnu ríkisstjórn-
arinnar í varnarmálum.
„Ef þú treystir þér ekki til að
framfylgja stefnunni er eðlilegt
að þú segir af þér og þá getur ein-
hver annar tekið við. Þarna er þá
einhver lína sem þú ferð ekki yfir.
Þannig viðheldur þú þínum
heilindum og trausti gagnvart
kjósendum. Ríkisstjórnin heldur
líka sinni línu og ábyrgðin er þá á
báða vegu.“
Þetta þætti saga til næsta bæjar
á Íslandi …
„Já, ég held að þetta sé að koma
í bakið á íslenskum stjórnmála-
mönnum í dag, nú er gríðarlegt
vantraust á þeim og flokkunum.
Þeir hafa orð á sér fyrir að sækja í
völd fremur en annað og það byrj-
aði með borgarstjórn Reykjavík-
ur. Þegar efnahagskreppan skell-
ur á sitja stjórnmálamenn dálítið í
súpunni.“
Ein orsök þessa sé „klúbbas-
temning“ meðal þeirra sem taka
þátt í opinberu lífi, þar með talið
fjölmiðlamanna, en einnig að hér
er ekki hefð fyrir því að stokka
rækilega upp í ríkisstjórnum.
Gullið tækifæri
Birgir er á því að nú séu kjörað-
stæður til að þróa íslenska lýð-
ræðishefð. Krafa almennings sé
nokkuð hávær og nauðsynlegt að
forystumenn bregðist við því með
einhverjum hætti.
„Það væri mjög mikilvægt í
kjölfarið á þessu að viðhorfin
Stjórnarandstaðan ósammála
um hvort ráðherrar skuli hætta
Enginn ráðamaður hefur sagt af sér í kjölfar efnahagshrunsins. Tveir gamalreyndir leiðtogar stjórnarandstöðunnar sjá heldur
ekki ástæðu til þess. Sá þriðji telur það eðlilega kröfu. Stjórnmálafræðingur segir í samtali við Klemens Ólaf Þrastarson að hefð
fyrir þessu skorti á Íslandi. Nú sé hins vegar tækifæri til að breyta því og þróa íslenska lýðræðishefð. Annað gangi ekki lengur.
Lög um ráðherraábyrgð voru samþykkt 1963. Í þeim
kemur fram að ráðherra megi krefja ábyrgðar vegna van-
rækslu starfa sinna, líkt og virðist hafa gerst í efnahags-
hruninu. Einnig má sækja þá til ábyrgðar fyrir athafnir
undirmanna sinna. Fyrir utan þetta
er tekið fram að það varði ábyrgð
ráðherra „ef hann verður þess vald-
andi, að nokkuð það sé ráðið eða
framkvæmt er skert getur frelsi eða
sjálfsforræði landsins“.
Einnig ef hann gerir nokkuð sem
„stofnar heill ríkisins í fyrirsjáanlega
hættu, þótt ekki sé framkvæmd
þess sérstaklega bönnuð í lögum,
svo og ef hann lætur farast fyrir að
framkvæma nokkuð það, er afstýrt
gat slíkri hættu, eða veldur því, að
slík framkvæmd ferst fyrir“.
Svokallaður Landsdómur dæmir í málum sem fjalla
um ráðherraábyrgð, en hann hefur aldrei komið saman,
enda hefur Alþingi aldrei notast við úrræðin sem finna
má í lögum um ráðherraábyrgð. Enginn ráðherra hefur
verið kærður af Alþingi.
Sigurður Líndal lagaprófessor var spurður um ráðherra-
ábyrgð í Fréttablaðinu hinn 13. september. Hann lýsti
henni svo: „Ráðherrann ber ábyrgð á stjórnarframkvæmd
allri, það stendur í stjórnarskránni. Telji þingmenn að
undirstofnun hafi gert mistök og ráðherra megi þar
um kenna, vegna eftirlits- og aðgæsluskyldna, þá getur
Alþingi lýst yfir vantrausti og ráðherra ber að víkja. Hitt er
svo annað mál að þetta er því miður dauður bókstafur
og hefur ekki gerst í háa herrans tíð.“
Sigurður kennir fyrirkomulagi þingræðis um þetta, líkt
og Valgerður Sverrisdóttir gerir hér í viðtalinu.
ÁBYRGÐ DAUÐUR BÓKSTAFUR
Nú er
gríðarlegt
vantraust
á þeim og
flokkunum.
Þeir hafa orð
á sér fyrir að
sækja í völd
fremur en
annað.
BIRGIR HERMANNSSON Segir að Íslendinga skorti umræðuhefð um aðra möguleika en vantrauststillög-
ur. Ríkisstjórnin þurfi ekki öll að vera ábyrg. Þingmenn þurfi að finna milliveginn.
SIGURÐUR LÍNDAL
PRÓFESSOR
➜ SITJA SEM FASTAST
Árni M. Mathiesen fjármálaráðherra, Jónas Fr. Jónsson for-
stjóri Fjármálaeftirlitsins, Davíð Oddsson seðlabankastjóri
og Björgvin G. Sigurðsson, viðskipta- og bankamálaráðherra.
Þessir menn eru oftast nefndir þegar rætt er um hverjir í stjórn-
kerfinu beri ábyrgð á banka- og efnahagshruninu. Athugasemdir
hafa einnig verið gerðar við frammistöðu þeirra eftir hrunið. Allir
sverja þeir af sér ábyrgð. Birgir Hermannsson stjórnmálafræðing-
ur segir það ekki skilyrði fyrir afsögn að ráðherra geri mistök. Fari
eitthvað úrskeiðis í hans málaflokki eigi ráðherra að sæta ábyrgð
og helst víkja. Með þessari kröfu sé tryggt að ráðherrar leggi sig
fram við að vera vel að sér í sínum málaflokki. Afsögn og ný byrj-
un geti skapað traust og trúverðugleika meðal almennings.