Morgunblaðið - 17.03.2006, Blaðsíða 44

44 FÖSTUDAGUR 17. MARS 2006 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
ist eitthvað við kvæðasmíð, en þá
einungis fyrir sjálfan sig og skrif-
borðsskúffuna. Engu að síður er lík-
legt að enn meira hafi verið ort en
fest var á blað, og má þá mikið vera
ef þau verk eru ekki geymd einhvers
staðar í „hinum mikla sjóði tilver-
unnar og eilífðarinnar“ og opinberist
fyrst við endurfundi handan móð-
unnar miklu. Þá var hann einnig
mikill unnandi góðrar hljómlistar.
Ögmundur kunni sannarlega að
njóta ýmissa lystisemda lífsins, oft í
góðum og glöðum hópi, en þó með
hófsamlegum hætti. Höfðingi var
hann heim að sækja og hrókur alls
fagnaðar í samkvæmum, m.a. söng-
maður góður ekki síður en fyndinn
og andríkur sögumaður, með eftir-
hermum þar sem við átti. Skopskyn
hans, sem ekki birtist síður í tveggja
manna tali, mun mörgum verða
minnisstætt. Einn þáttur lífsnautn-
arinnar fólst í löngum gönguferðum,
ekki síst um eyðibyggðir og öræfi, og
var hann svo léttur og kappsamur á
göngu allt til síðustu ára að fáir
höfðu við honum. Þá naut hann þess
mjög að fara til Kaupmannahafnar
öðru hvoru, enda hagvanur og þaul-
kunnugur þar, en gaf hins vegar lítið
fyrir heimshornaflakk.
Menntun Ögmundar var víðtæk, á
sviði sagnfræði, bókmenntafræði og
íslenskra þjóðfræða, og voru honum
þessi fræði ætíð afar hugleikin.
Segja má að fram undir síðasta dag
hafi hann fengist við þessi vísindi og
kappkostað að bæta við sig þekkingu
á vissum þáttum þeirra. Fræðimað-
ur var hann góður, afar vandvirkur
og nákvæmur (sumir sögðu ofurná-
kvæmur) og aldrei var hlífst við ýtr-
ustu heimildaöflun og rýni heimilda.
Eftir hann liggja fjölmörg ritverk og
útgáfur, bæði um skagfirsk fræði og
almenn þjóðmenningarfræði, sem
ekki er ráðrúm til að rekja, auk
byggðarsögu Norðfjarðar, en öll
auðkennast þau af þeim eiginleikum
hans, er hér voru nefndir, sem og fá-
dæma smekkvísi um efni jafnt sem
útlit verkanna þar sem hin listræna
æð fékk að njóta sín. Munu þessi
menningarverk lengi halda minn-
ingu hans á lofti.
Ögmundi varð þess auðið að starfa
á fullorðinsárum við þau svið, sem
menntun hans laut að, fyrst árum
saman sem farsæll framhaldsskóla-
kennari og síðan í meira en tvo tugi
ára sem virtur starfsmaður Lands-
bókasafns, seinast í Þjóðarbókhlöð-
unni frá 1994. Lengi var hann for-
stöðumaður handritadeildar safns-
ins, þar sem hann naut sín einkar vel
og veitti mörgum liðsinni enda þaul-
kunnugur handritakostinum. Varð
hann m.a. með tímanum einhver
öruggasti og nákvæmasti handrita-
lesari á landinu og nutu margir þess,
er til hans leituðu um aðstoð við lest-
ur erfiðra texta, auk þess sem sjá má
þessa glögg merki í sumum ritum
hans og útgáfum, er hann annaðist
um. Undir ævilok varð Handrita-
stofnun Íslands starfsvettvangur
hans að því marki sem heilsa leyfði,
og hefði þar mátt vænta markverðs
árangurs við fræðatök, ef honum
hefði orðið lengra lífs auðið. Þá ann-
aðist hann um árabil stundakennslu í
þjóðfræði við Háskóla Íslands og
fórst það vel úr hendi.
Við hjónin vottum fjölskyldu Ög-
mundar Helgasonar innilega samúð
okkar og þökkum henni alla vinátt-
una á liðnum árum, er við vonum að
megi endast meðan sól er á lofti, í
anda þess mæta manns, sem nú er til
moldar borinn en verður lengi
minnst.
Páll Sigurðsson.
Fardagar Ögmundar vinar míns
komu fyrr en nokkurn varði. Ég sit á
hóteli í Höfn og horfi út í snjóinn.
Snjókarlinn í bakgarðinum brosir
svo breitt að líklega fær hann kul í
tennurnar. En mér er þungt í huga.
Líklega hef ég misst besta vin minn.
Hugurinn hvarflar langt aftur í tím-
ann, til þeirra daga er við vorum
ungir og róttækir og nýbúnir að
kynnast í heimspekideild Háskóla
Íslands. Hann kom að norðan, var
skáld og bjó með Rögnu sinni og
Helgu litlu á Ljósvallagötunni. Ég
var sunnanmaður og ekki skáld.
Reyndar leist mér ekki meir en svo á
þennan ljóshærða norðanstrák við
fyrstu sýn. Mér fannst hann nokkuð
þungbúinn – svona tilsýndar. En svo
vorum við tveir valdir af hálfu heim-
spekideildar til að vera fulltrúar í
svokallaðri Stúdentaakademíu sem
starfaði um stutta hríð. Þar unnum
við öfluglega að því að Skagfirðing-
urinn dr. Jakob Benediktsson fengi
stúdentastjörnuna, sem akademían
veitti, og höfðum sigur. Í sigurvím-
unni urðum við bestu vinir og hefur
sú vinátta haldist óslitin síðan. Ég
sogaðist meira að segja inn í vinahóp
hans að norðan. Þó að við Ögmundur
værum ólíkir að mörgu leyti mynd-
aðist ótrúlegur samhljómur á milli
okkar. Líklega var það áhuginn á
þjóðlegum fræðum, sögu og skáld-
skap sem batt okkur fastast. Svo
vorum við báðir róttækir í stjórn-
málaskoðunum og fyrirlitum íhaldið
– eða svo létum við. Þetta var á árum
stúdentabyltinga og hippa. Ögmund-
ur reyndist alls ekki þungbúinn þeg-
ar til kom heldur allra manna
skemmtilegastur í glöðum hópi,
sögumaður mikill og með næmt auga
fyrir hinu skoplega. Ég varð heima-
gangur á fallegu heimili þeirra hjóna
á Ljósvallagötunni og síðan Tómas-
arhaga og naut gestrisni, hjartahlýju
og glaðværðar sem þau gáfu óspart
af sér og brást aldrei.
Árið 1971 ákváðum við Ögmundur
ásamt konum okkar að fara út í
heiminn og skoða uppsprettur tíðar-
andans. Við vorum mánuð í ferðinni
og Biblía okkar var bókin „Europe
on 5 dollars a day“. Við gengum
spekingslega um Carnaby Street í
London, horfðum inn í gapandi
byssuhlaup Parísarlögreglunnar og
sátum með hippum í Amsterdam.
Ferðinni lauk í Kaupmannahöfn og
var það í fyrsta skipti sem við kom-
um þangað, borg sem við Ögmundur
áttum báðir eftir að taka miklu ást-
fóstri við, hvor með sínum hætti. Og
ævintýraferðinni sumarið 1971 lauk
á þjóðlegu nótunum í Höfn, nótum
sem voru okkur eiginlegastar þrátt
fyrir allt. Við sátum uppveðruð í stig-
anum þar sem Jónas fótbrotnaði og
leituðum uppi Árnasafn sem þá var
til húsa í Proviantgarðinum á Hall-
arhólmanum. Við gengum lotningar-
full upp tröppur og gengum fram á
mann sem sat ábúðarfullur á stiga-
skörinni og reykti pípu. Við þekktum
auðvitað manninn. Þetta var sjálfur
Jón Helgason prófessor og skáld
sem við höfðum í fjarlægð dáð meira
en aðra menn. Hann var löngu orð-
inn goðsögn í lifandi lífi. Okkur
fannst hann horfa illilega á okkur,
þorðum ekki lengra og hrökkluð-
umst út. Síðar átti það fyrir Ög-
mundi að liggja að verða síðastur ná-
inna samstarfsmanna Jóns
Helgasonar á Árnasafni í Kaup-
mannahöfn, síðastur þeirra sem gátu
kallað hann lærimeistara og fóstra.
Þau Ragna urðu heimagangar á
heimili hans og síðari konu hans,
Agnethe Loth.
Leiðir skildust. Ég fór vestur á
Ísafjörð að kenna og var síðan blaða-
maður í Reykjavík, Ögmundur
kenndi fyrst eftir nám í Reykjavík en
fór síðan til Kaupmannahafnar eins
og áður sagði og var þar við hand-
ritarannsóknir á Árnasafni. En alltaf
var vináttan óslitin og ræktuð eftir
því sem ástæður leyfðu. Einu sinni
tókum við okkur til og örkuðum um
þverar Hornstrandir. Í fáein ár var
ég í nokkrum ólgusjó í einkalífi mínu
en alltaf átti ég víst athvarf hjá þeim
Ögmundi og Rögnu og mætti þar
skilningi og hjálpsemi. Það var svo
ekki fyrr en ég hóf ritstörf og fræði-
mennsku og Ögmundur var orðinn
starfsmaður og síðar forstöðumaður
handritadeildar Landsbókasafns að
samvera jókst verulega á nýjan leik.
Ögmundur var óþreytandi hjálpar-
hella og fróðleiksbrunnur þeirra
fræðimanna sem leituðu á handrita-
deild Landsbókasafn, hann var orð-
inn helsti sérfræðingur landsins um
handrit síðari alda. Þess naut ég nú í
ríkum mæli. Sjálfur stundaði hann
rannsóknir, einkum á sviði þjóð-
fræða, og var afar nákvæmur og
vandvirkur. Allt sem frá honum fór
var hugsað í þaula og tilfinning hans
fyrir íslensku máli var óbrigðul. Að
því leyti varð hann mér, sem átti það
stundum til að láta vaða á súðum,
góð og holl fyrirmynd. Eftir því sem
árin liðu treystist vinátta okkar. Vik-
um og mánuðum saman áttum við
daglegt samneyti á Landsbóksafn-
inu, á laugardögum var það samver-
an í Norræna húsinu og svo var
skipst á matarboðum þar sem Ög-
mundur var sannkallaður hrókur alls
fagnaðar.
Svo vel fyllti hann upp í rýmið
hvar sem hann var að það er ótrúlegt
og óskiljanlegt að hann skuli vera
farinn. Við Hildur söknum hans
ákaflega. Enda mun hann aldrei
hverfa okkur.
Guðjón Friðriksson.
Þegar góður vinur hverfur sjónum
lokast dyr að heimi sem maður á
innra með sér og hann breytist í fal-
lega minningu. Þetta er það lögmál
breytinganna sem allt verður að lúta.
Vitanlega hljótum við að sætta okkur
við að missa þá sem okkur eru kærir,
það er partur af því að finna til og
lifa. En við skynjum glöggt að líf
okkar verður aldrei það sama og
fyrr. Þessu hafa ýmsir lýst, en ég
veit engan hafa gert það með einfald-
ari hætti og um leið í skáldlegri
mynd en Stefán frá Hvítadal:
Er Hel í fangi
minn hollvin ber,
þá sakna ég einhvers
af sjálfum mér.
Við fráfall Ögmundar Helgasonar
sé ég á bak manni sem hefur staðið
mér nærri í meir en fjörutíu ár. Við
hittumst í Menntaskólanum á Akur-
eyri, ungir piltar, hvor úr sínu plássi
á Norðurlandi, hann frá Sauðár-
króki, ég frá Dalvík. Við vorum ekki
bekkjarbræður en sameiginlegt
áhugamál tengdi okkur þegar bönd-
um sem aldrei hafa slitnað. Það var
skáldskapurinn. Við vorum báðir
rómantískir og draumlyndir, hrif-
umst af sömu skáldunum og vorum
að bera okkur að yrkja í skólablaðið.
Hann komst það lengra en ég á
skáldabraut að fá birt ljóð í virðu-
legum tímaritum og gefa út ljóðabók
hjá Helgafelli. Hún hét Fardagar og
kom út vorið 1970. Þá var Ögmundur
á Sauðárkróki og ég á leið norður
með rútunni. Ég færði honum fyrstu
eintökin þangað. Bókin var græn og
Ögmundur kallaði hana grænjaxlinn
sinn. Hann mátti vera ánægður með
þessa frumsmíð, en framhald varð
ekki á skáldskapariðkunum hans
fyrir annarra sjónum.
Skáldskapurinn, bæði í bundnu
máli og lausu, var honum jafnan kær.
Það síðasta sem hann birti á prenti
var fróðlegt erindi um skagfirska
sagnameistarann Indriða G. Þor-
steinsson, persónulegur sagnaspeg-
ill af uppeldisslóðum höfundarins
nefnist það og stendur í nýjasta ár-
gangi Ritmenntar sem Ögmundur
stýrði síðustu ár með ágætum.
Í menntaskólanum tókust ástir
með Ögmundi og stúlku frá Nes-
kaupstað sem var með okkur í skól-
anum, Rögnu Ólafsdóttur. Eftir
stúdentsprófið sem hann lauk ári á
undan mér héldu þau suður í nám; ég
heimsótti þau á Skólavörðustíg þar
sem þau bjuggu þá og dóttirin Helga
lá í vöggu. Brátt kom ég sömu leiðina
suður, svo tók við háskólanám, starf,
hjúskapur og fjölskyldulíf, en alltaf
voru Ögmundur og Ragna á næstu
grösum í Vesturbænum. Þar hafa
þau starfað alla tíð, hún við kennslu
og síðan skólastjórn í Melaskóla,
hann lengst af á handritadeild
Landsbókasafns, um árabil sem for-
stöðumaður deildarinnar og eftir það
við útgáfustörf fyrir safnið.
Enn er ótalinn samkomustaður
okkar Ögmundar og fleiri vina um
áratugaskeið, kaffistofa Norræna
hússins á laugardögum. Þar hitt-
umst við, skeggræddum málefni
dagsins og gamlan fróðleik, blönd-
uðum geði og gamni. Fastur punktur
í þeim hópi var vinur okkar, Reynir
Unnsteinsson, sem lést skyndilega
fyrir rúmum sjö árum. Að honum var
mikil eftirsjá, en við hinir héldum
áfram að hittast. Og nú er annað
stórt skarð höggvið í þennan fá-
menna hóp. Ég er þó viss um að Ög-
mundi hefði verið að skapi að við
héldum merkinu enn á lofti.
Ögmundur Helgason var fágætur
vinur, hlýr, tryggur og drenglyndur í
öllum viðbrögðum. Hann var oftast
léttur í máli og gamansamur, ör og
gat verið nokkuð þrjóskur og fyrir-
tektarsamur. Í fræðum sínum var
hann traustur, nokkuð smámuna-
samur og hægvirkur eins og ýmsir
fleiri fræðimenn, og er það raunar
heiður slíkra manna. Hann naut sín
jafnan vel við fræðistörf. Um þann
þátt í lífi Ögmundar kunna aðrir bet-
ur að fjalla, en ég vissi hve kröfu-
harður og nákvæmur hann var í hví-
vetna. Vel var hann metinn í hópi
þjóðfræðinga, en þjóðfræði hafði
hann lagt stund á og kenndi hana um
skeið. Gott var að leita til hans á
handritadeildinni eins og margir
hafa vottað. Oft lá leið hans til Kaup-
mannahafnar til lengri eða skemmri
dvalar við fræðistörf á Árnastofnun
og í Konungsbókhlöðu, og tvær ferð-
ir gátu þau Ragna farið þangað eftir
að hann veiktist. Þau unnu bæði
borginni við Sundið; Ögmundur var
sannur arftaki hinna gömlu Hafnar-
Íslendinga og gaman að hitta hann á
þeim slóðum.
Hlutverk einstaklingsins í þjóð-
félaginu er eitt. Þegar til þess er litið
á það við sem oft er sagt, að maður
komi í manns stað. En hver kemur í
stað góðs vinar og þess sálufélags,
yndis og uppbyggingar sem fylgir
návist hans? Okkur vinum Ögmund-
ar Helgasonar er dimmt fyrir sjón-
um nú þegar við fylgjum honum síð-
asta spölinn, eftir baráttu við illvígan
sjúkdóm í tæpt ár. Lengst af þess
tíma varðveitti hann bjartsýni sína
og lífslöngunin var sterk. En hér
reyndist við ofurefli að etja. Ög-
mundur kveður með hreinan skjöld
og lætur eftir sig dýrmætar minn-
ingar í huga þeirra sem best vissu
hvern mann hann hafði að geyma.
Við hugsum til Rögnu, lífsförunautar
hans og heilladísar alla tíð. Henni og
börnum þeirra vottum við Gerður
einlæga samúð á sorgarstundu. Ég
bið vini mínum Guðs blessunar í
djúpri þökk fyrir allar gjöfular sam-
verustundir. Hann hvíli í friði.
Gunnar Stefánsson.
Í dag er borinn til hinstu hvíldar
góður vinur. Ýmsar svipmyndir og
góðar minningar leita á hugann.
Fund okkar Ögmundar Helgasonar
bar fyrst að fyrir um aldarfjórðungi.
Mig vantaði góðan íslenskumann til
þess að lesa yfir rit sem skólarann-
sóknadeild menntamálaráðuneytis-
ins ætlaði að gefa út. Einn starfs-
félagi minn benti mér á Ögmund.
Hann tók erindinu af mikilli ljúf-
mennsku eins og honum var eigin-
legt. Eitthvað var mig farið að lengja
eftir að fá textann aftur leiðréttan og
minnti á hann nokkrum sinnum. „Ég
er alveg að ljúka þessu, mig vantar
bara smátíma í viðbót,“ var svar Ög-
mundar.
Þegar textinn kom harmaði ég
ekki að hafa þurft að bíða. Hverri
setningu, hverju orði hafði Ögmund-
ur velt vandlega fyrir sér og fært í
fagran búning íslenskunnar. Allar
leiðréttingar og ábendingar voru
nostursamlega ritaðar með blýanti
með fíngerðri og fagurri rithönd. Ög-
mundur var mjög hagur á íslenskt
mál og naut þess sérstaklega að fara
höndum um fagurlega innbundnar
bækur.
Nokkrum árum seinna átti ég því
láni að fagna að kynnast Rögnu, Ög-
mundi og Óla nánar er þau dvöldu í
Kaupmannahöfn. Ragna var við nám
í danska kennaraháskólanum og Ög-
mundur stundaði fræðistörf á Árna-
stofnun. Við áttum margar góðar
stundir saman. Mér er sérstaklega
minnisstætt eitt kvöld heima hjá mér
í Hellerup. Nýlokið var fundi í ráð-
gjafarnefnd um menntamál hjá nor-
rænu ráðherranefndinni. Bauð ég
fulltrúum Íslands þeim Rósu Björk
Þorbjarnardóttur og Guðmundi Arn-
laugssyni og mökum í kvöldverð
ásamt Rögnu og Ögmundi og Ingv-
ari Sigurgeirssyni. Sjaldan voru
sagðar eins margar sögur og hlegið
eins dátt á Judithsvej eins og þetta
kvöld. Einstök frásagnargáfa Ög-
mundar naut sín vel þetta kvöld.
Hann var víðlesinn og hafði yfir að
ráða víðtækum fróðleik sem hann
var óspar á að veita öðrum.
28. júlí 1994 lagði mjög fámennur
hópur af stað í göngu frá Sauðár-
króki yfir í Blöndudal. Tilefnið var
fimmtugsafmæli Ögmundar. Hann
vildi fagna deginum á æskuslóðum
og líta yfir það svæði sem hann ætl-
aði að rita um fyrir Ferðafélag Ís-
lands. Þoka var niður í fjallsrætur
um morguninn þegar ég leit út um
gluggann á Dalvík þar sem ég dvaldi
hjá vinkonu minni. Leist mér ekkert
á göngu í svona skyggni og boðaði
forföll. Samt fór svo að ég hringdi og
spurði hvort þau væru lögð af stað.
Svo var ekki, þokan hafði frestað för-
inni. Ég hraðaði mér yfir í Skaga-
fjörðinn og náði í skottið á hópnum.
Ögmundur fræddi okkur á sinn lif-
andi máta um horfnar bújarðir og
ábúendur, um örnefni og kennileiti.
Þetta varð ógleymanlegur dagur
sem endaði í glampandi sól og góðri
veislu. Ögmundur og fjölskylda
sýndu mér mikinn vinarhug að bjóða
mér með, einni utan fjölskyldunnar.
Ögmundur unni íslenskri náttúru og
var mikill göngumaður. Hann var
léttur á fæti og naut þess að ganga á
fjöll. Ég fór með þeim Ögmundi og
Rögnu í nokkrar gönguferðir en þær
hefðu mátt vera fleiri.
Enn einu sinni naut ég ríkulegs
fróðleiks Ögmundar þegar hann og
Ragna sóttu mig heim á Signubakka
í París fyrir rúmu ári. Eftirminnileg-
ust eru ferð okkar til Bayeux til þess
að skoða refilinn langa um orrustuna
við Hastings og heimsókn til Franço-
is Dillmann og fjölskyldu í Versölum.
Þarna nutu sín í ríkum mæli sagn-
fræðingurinn, íslenskumaðurinn,
bókmenntaunnandinn, frásagnar-
maðurinn og ekki síst góður vinur.
Ögmundur lék á als oddi í heimsókn-
inni og virtist ekki kenna sér neins
meins.
Ögmundur var mikill gæfumaður í
einkalífinu. Á menntaskólaárunum á
Akureyri kynntist hann Rögnu.
Vandaðri og elskulegri lífsförunaut-
ur er vandfundinn. Þau eignuðust
tvö myndarbörn, Helgu og Ólaf, og
barnabörnin eru þrjú.
Nú er komið að leiðarlokum og
kveð ég Ögmund með virðingu og
þökk. Rögnu og fjölskyldunni votta
ég mína innilegustu samúð.
Guðný Helgadóttir.
En þei, þei, þei – svo djúpt er vor samviska
sefur,
oss sönglar þó allan þann dag
við eirðarlaus eyrun
eitthvað þvílíkt sem komið sé hausthljóð í
vindinn,
eitthvað þvílíkt sem syngi vor sálaða móðir
úr sjávarhljóðinu í fjarska.
(Jóhann Jónsson.)
Hinn 8. mars sl. dó Ögmundur
Helgason. Sá dagur er svartasti
sorgardagurinn í sögu Landsbóka-
safns-Háskólabókasafns.
Haustið 1992 hóf ég störf á Lands-
bókasafninu í gamla safnahúsinu við
Hverfisgötu, því fallega húsi sem
aldrei hefði átt að vera annað en
landsbókasafn. Fljótlega hittumst
við Ögmundur á kaffistofunni og
spjölluðum saman, en hann var þá og
síðar í forstöðu fyrir handritadeild.
Við komumst að því að skyldleiki var
með okkur í fjórða lið; langamma
mín og tvær langömmur hans, frá
Beigalda í Borgarfirði, voru systur.
Það jók á vinskapinn, en það fór
strax vel á með okkur og alla tíð síð-
an. Ein önnur systirin frá Beigalda
var föðuramma Halldórs Laxness.
Ögmundur var afburða fróður á
sviði bókmennta, sagnfræði og þjóð-
fræða og gat leitt þekkingu sína út í
allar áttir, enda afar skapandi maður
og skáldmæltur. Hann var skemmti-
legur í samræðum, gamansamur og
andríkur. Í honum bjó andi helstu
menningarþjóða heimsins sem áður
lögðu stund á mælskulist; þar taldist
enginn maður með mönnum án þess
að geta sér gott orð í þeirri grein.
Húmor hans var jafnan elskulegur
og ofurfínn, stundum var í honum
broddur. Hann laðaði að sér spjall-
félaga og fróðleiksfúsa í kaffitímum
á safninu vestur á Melum og nefndi
það til gamans „akademíuna“. Sjálf-
ur var hann sólin og tunglið í þeim
félagsskap.
ÖGMUNDUR
HELGASON