Morgunblaðið - 17.05.2006, Síða 25

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. MAÍ 2006 25
Garnaveiki barst fráÞýskalandi árið 1933 viðinnflutning á 20 karakúl-kindum. Þeim var dreift
til 14 staða um allt land, eftir aðeins
tveggja mánaða einangrun. Góð
heilbrigðisvottorð fylgdu fénu og
menn trúðu á þau. Veikin kom upp
á fimm bæjum og breiddist út það-
an frá einum stað sunnanlands, öðr-
um norðanlands og þremur eystra,
þ.e. Hæl í Hrepp, Hólum í Hjalta-
dal, Krossavík í Vopnafirði, Út-
nyrðingsstöðum á Völlum og Þver-
hamri í Breiðdal. Tjónið varð
gríðarlegt. Garnaveikin barst í
nautgripi, sem sýktu svo nýjan
fjárstofn. Veikin leggst á öll jórt-
urdýr. Hún hefur fundist í geitum
hér á landi og hún getur sýkt hrein-
dýr.
Um garnaveiki
Garnaveiki er ólæknandi smit-
sjúkdómur. Orsökin er lífseig bakt-
ería af berklaflokki (Mycobacter-
ium paratuberculosis). Hún veldur
bólgum í mjógörn og oft einnig í
langa, ristli og lifur. Sýklarnir
dreifast með saurnum, geymast og
geta lifað 1–1½ ár í óhreinindum og
pollum umhverfis gripahús, við af-
réttargirðingar, í sláturúrgangi og í
líffærum skepna sem drepast út um
haga. Sýking verður um munn með
saurmenguðu fóðri og vatni. Með-
göngutími í fé er 1–2 ár eða lengri.
Tveim sinnum hefur garnaveiki þó
fundist í haustlömbum sex mánaða
gömlum. Meðgöngutími í kúm er
2½ ár eða lengri. Dæmi eru um
gamlar ær og gamlar kýr (14 v. og
18 v.), sem smituðust á fyrsta ári,
en urðu fyrst garnaveikar, er þær
fóru að fella af vegna elli og höfðu
trúlega dreift smiti annað kastið
langa ævi. Meðfædd mótstaða er
mismikil. Hún getur dregið á lang-
inn að veikin komi fram. Ásetnings-
lömb á sýktum svæðum skal bólu-
setja. Ein vel gerð bólusetning
nógu snemma er líftrygging fyrir
lambið. Lömb vel bólusettra áa fá
mótefni með broddinum, sem end-
ast fram til hausts. Eftir það eru
þau óvarin gegn smitberum í hjörð-
inni. Bólusetja þarf, áður en lömbin
smitast, annars verða til heilbrigðir
smitberar. Að mestu gildir það
sama um geitur og sauðfé. Sjald-
gæfur sjúkdómur í fólki, Crohn’s
disease, líkist garnaveiki. Allur vari
er því góður.
Viðbrögð komi garnaveiki upp
þar sem ekki er bólusett
Þegar garnaveiki kemur upp má
reikna með því að nokkrar, jafnvel
margar skepnur séu smitaðar og
smithætta sé fyrir aðra bæi. Flutn-
ingur jórturdýra til lífs frá garna-
veikibæjum og einnig á öllu því sem
óhreinkast hefur er bannaður í 10
ár án sérstaks leyfis héraðs-
dýralæknis. Þegar garnaveiki
finnst á svæði þar sem ekki er bólu-
sett þarf að bregðast strax við, leita
að smituðum gripum og hjörðum
með blóðprófi og sýklaleit í saur og
síðan hefja bólusetningu á svæðinu
á öllum óbólusettum kindum, sem
ekki mælast með mótefni gegn
veikinni, en lóga hinum. Tjón af
garnaveiki var gífurlegt áður en
bólusetning varð skylda á sýktum
svæðum árið 1966. Allt að 40% af
fullorðnum kindum dó úr veikinni
árlega. Vandlega framkvæmd bólu-
setning í tæka tíð stöðvaði veikina
og hélt henni í skefjum, en fleira
þarf að gera til að uppræta veikina.
Viðbrögð komi veikin upp
á svæði þar sem bólusett er
Þá hafa trúlega verið gallar á
framkvæmd bólusetningarinnar,
oftast vegna þess að of seint var
bólusett. Reikna má með því að
heilbrigðir smitberar séu í hjörð-
inni og á fleiri bæjum.
Þá verður ekki hægt
að nota blóðpróf til að
leita að smitberum.
Blóðprófið þekkir ekki
í sundur mótefni, sem
verða við sýkingu og
þau sem myndast við
bólusetningu. Fylgj-
ast þarf með þrifum
kindanna, vigta þær
og taka frá þær sem
leggja af, leita að sýkl-
um í saur og gæta
þess að engar van-
þrifakindur fari órannsakaðar ofan
í gröf. Boðið er upp á rannsókn á
grunsömum kindum án kostnaðar
fyrir eiganda. Bólusetja skal ásetn-
ingslömbin á garnaveikibæjum sem
allra fyrst að haustinu, helst um
réttir, og taka þau strax frá full-
orðna fénu, setja á tún sem friðuð
voru fyrir fé að vorinu og síðan inn í
hreinar stíur og forðast að láta hey
og vatn saurmengast. Aldrei má
láta fullorðnar kindur til ásetnings-
lambanna. Það er óráðlegt að velja
ásetningslömb undan vanþrifa-
kindum og ekki er mælt með því að
setja á síðheimt lömb. Slík lömb
skal bólusetja um leið og þau
heimtast og lóga næsta haust. Eng-
in lömb ætti að skilja eftir óbólu-
sett.
Garnaveiki í kúm
Ekki hefur þótt nauðsynlegt að
bólusetja kýr hérlendis. Leitað er
að garnaveiki í kúm með end-
urteknum blóðprófum og sýklaleit í
saur eða slímhúð ristils. Það kostar
enn lengri baráttu að losna við
garnaveikina úr kúm en sauðfé.
Það er óráðlegt að hafa geldneyti á
húsi með sauðfé og að hafa sauðfé
og nautgripi saman í þröngum beit-
arhólfum.
Einkenni
Hægfara vanþrif, skituköst, sút-
arsvipur. Í bólusettu fé, sem geng-
ur með smit, ber minna á skit-
uköstum. Best er að fylgjast með
þyngd (þ.e. vigta) til að finna smit-
bera. Þegar farið er innan í kind
eða opnað í krufningu með gát í
hægri nára upp við hrygg og mag-
álnum flett frá kemur mjógörnin í
ljós neðan til. Hún gengur inn í
langann, sem er efst. Þegar garna-
veiki er að byrja sést bólga aftast í
mjógörn við langann. Görnin verð-
ur grá og þykk á kafla, svo að saur-
inn sést ekki í gegn. Eitlar við
langa, en þó einkum neðst í hengi,
stækka, verða móleitir og raka-
fullir, en grána og minnka á löngum
tíma. Slímhúðin þykknar mjög og
görnin leggst í fellingar (barka-
myndun), sogæða-
bólga verður áberandi
utan á bólginni görn-
inni, sem rekst ekki
eðlilega. Bólgan
breiðist loks um alla
mjógörnina samfellt,
stundum aftur í langa
og ristil. Stöku sinn-
um er görn í veikri
kind lítt bólgin. Þá
þarf að leita að sýkl-
unum í smásjá.
Greining
Sýklarnir sjást í smásjá eftir sér-
staka sýklalitun á slími úr saur eða
slímhúð. Þeir litast rauðir. Greining
er þó óviss með því móti. Sýklarnir
skiljast ekki út jafnt og þétt heldur
í gusum. Þurft getur að lita oftar en
einu sinni. Blóðpróf, sem mæla
mótefni gegn sýklunum, er önnur
greiningaraðferð. Hún er ónákvæm
og hentar betur sem hjarðpróf en
einstaklingspróf. Blóðpróf er ónot-
hæft á bólusett fé nema til að kanna
bólusetningarárangur.
Hvar á landinu er garnaveiki
og hvar ekki?
Veikin var útbreidd um landið en
hefur verið upprætt og bólusetn-
ingu er hætt á eftirtöldum svæðum,
þar sem hún áður var útbreidd og
olli tjóni: Vestfirðir sunnan Djúps,
Miðfjarðarhólf frá Hrútafirði að
Hvammstanga, Skjálfandahólf milli
Fljóts og Jökulsár í Öxarfirði, Hér-
aðshólf og Austfjarðahólf mill Jöklu
og Reyðarfjarðar og Eyjafjallahólf
milli Jökulsár á Sólheimasandi að
Markarfljóti. Vonir standa til að
veikin verði upprætt á næstunni af
Austurlandi frá Sléttu til Hamars-
fjarðar. Heimamenn þurfa að hafa
frumkvæði, annars gerist ekkert.
Eftirtalin svæði eru sýkt og þarfn-
ast áætlunar heimamanna og
stjórnvalda um útrýmingu veik-
innar:
S-Austurland frá Hamarsfirði
um Hornafjörð til Kolgrímu, Rang-
árvallasýsla vestan Markarfljóts,
Árnessýsla, Gullbringu- og Kjós-
arsýsla, Borgarfjarðar- og Mýra-
sýsla, Hnappadalssýsla að Snæ-
fellslínu og Dalasýsla að Laxár-
dalslínu og Norðurland frá Miðfirði
að Skjálfandafljóti. Næstu svæði til
að hreinsa af garnaveiki gætu orðið
Snæfellsnes vestan línu og Dalahólf
nyrðra til Gilsfjarðar. Bændur á
svæðinu frá Skjálfandafljóti til
Eyjafjarðar hafa ákveðið að stefna
að þessu. Það þyrftu sveitarstjórnir
og bændur í fyrrnefndum svæðum
að gera líka. Garnaveiki hefur aldr-
ei fundist í Skaftafellssýslum vest-
an Kolgrímu, ekki í Öræfum, aldrei
í V-Skaft. þ.e. Skaftárhreppi og
Mýrdal, ekki heldur í Dalasýslu
norðan Laxárdalsheiðar, Stranda-
sýslu norðan Bitru, Austur-
Barðastrandarsýslu og Mývatns-
sveit, ekki heldur í Grímsey eða
Vestmannaeyjum.
Horfur
Ef veikin er til staðar getur hún
birst, fáum árum eftir að bólusetn-
ingu er hætt, þótt enginn eða fáir
verði hennar varir meðan bólusett
er. Á einu litlu svæði (Vatnsnes)
hefur þetta gerst. Þar varð mikið
tjón á einum bæ. Bólusetning hafði
dulið veikina. Rannsaka þarf
hverja vanþrifakind og bólusetja
snemma. Hættan vex á því að veik-
in komi upp, þegar ekki er lengur
bólusett, vegna smitefna, sem flutt
eru inn á slík svæði í gáleysi og
kæruleysi með heyi, gripaflutn-
ingabílum, hestakerrum, sem
sauðfé hefur verið flutt í o.fl. Yfir
slíku þarf að vaka. Engir gera það
betur en heimamenn sem til þess
eru settir. Æskilegt væri að skipa
heilbrigðisnefnd búfjár úr hópi
heimamanna til aðstoðar við fram-
kvæmd varnaraðgerða. Ef enginn
bregst og menn sinna öllum var-
úðarreglum má ætla að unnt verði
án umtalsverðrar hættu að leggja
niður bólusetningu gegn veikinni á
einu svæði eftir öðru þar til veikin
hefur verið upprætt úr landinu.
Einstakir bændur, sem vilja láta
bólusetja áfram, fá að gera það.
Nokkrar ábendingar að lokum
Sveitarstjórn (sveitarstjórnir)
hafi frumkvæði að því að gera áætl-
un um útrýmingu garnaveiki á sínu
svæði. Hún tilnefni í samráði við
héraðsdýralækni og yfirdýralækni
fulltrúa eða nefnd, sem aðstoði
stjórnvöld við baráttuna gegn
garnaveiki og ef til vill fleiri smit-
sjúkdómum.Verkefni, sem slík
nefnd gæti aðstoðað við, eru m.a.:
Safna að hausti upplýsingum um
alla, sem eru með sauðfé á svæðinu
og fjölda ásetningslamba. Fylgjast
með því, að allt sé bólusett fyrir
áramót og að ekkert verði útundan,
að fylgst sé með heimtum á fé og
framkvæmd bólusetningar o.fl.
varnaraðgerða. Hlutast til um
aukasmölun fjár, ef þarf. Eyðing á
vanþrifafé í sláturhúsi eða í sér-
stakri lógun og sýnataka úr því án
kostnaðar fyrir eigendur. Vöktun
og ráðleggingar um varnir svæð-
isins gegn aðflutningi á smitmeng-
uðum tækjum, heyi, varningi og
umferð. Fræðslufundir fyrir sveit-
arstjórnir og almenning.
Hægt er að uppræta
garnaveiki
, -  
 
    !"
#$$%  & &%$ " 
Eftir Sigurð Sigurðarson
Höfundur er dýralæknir á Keldum.
Sigurður Sigurðarson
ess vegna
á toppinn
símann
mig
ngufólkið
a komið á
ð láta
ekki við
yri ég svo
nokkru
er að
aginn að
uga með
lukkan
thuga
örugg-
svona,“
áll frá því
að við Ólafsfjörð búi sjötugur félagi
í ferðafélaginu sem fari í göngur
um sveitina sína þrisvar fjórum
sinnum í viku. Best finnist honum
að fara í rigningu og stormi, þannig
segist hann setja sálina í þvottavél-
ina.
„Þetta er líka besti stressbaninn
sem þú finnur,“ bætir ein göngu-
kvennanna við, en hún er tölv-
unarfræðingur og karatekona um
fertugt. Hún segist einmitt ætla að
taka sér frí frá tölvunni í sumar í
fyrsta sinn og gerast skálavörður á
hálendinu.
Fimm manns í fyrstu göngunni
Þetta er annað árið sem Ferðafélag
Íslands stendur fyrir slíkum morg-
ungöngum og hefur fjöldi þátttak-
enda farið stigvaxandi, að sögn
Páls. „Í fyrstu göngu í fyrra mættu
fimm, svo tíu og svo tuttugu. Í
fyrstu gönguna núna sem var á
mánudag mættu 22 og nú erum við
orðin hátt í fjörutíu.“
Í dag, miðvikudag, er farið á
Móskarðshnjúka, á Grímannsfell
við Gljúfrastein á morgun, fimmtu-
dag, og á Keili á Reykjanesi á föstu-
dag. „Grímannsfellið er kallað fjall
skáldsins, en á það gekk Halldór
Laxness daglega,“ segir Páll. Hann
bætir við að vel komi til greina að
halda aðra morgungönguviku í
sumar.
Blótaði þar til bærinn sökk
Það er spjallað á leiðinni og í hvíld-
arpásunum sagðar sögur. Þannig
segir einn úr hópnum sögu Vífils,
þræls Ingólfs Arnarsonar, sem
fjallið er heitir eftir. Hann er sagð-
ur hafa búið á Vífilsstöðum og
hlaupið upp á fjallið á hverjum
morgni til að gá til veðurs áður en
hann fór á sjó út af Gróttu. Þegar
við horfum yfir Jósepsdalinn segir
ein göngukonan okkur frá Jósep
sem þar bjó og blótaði svo mikið að
bærinn hans sökk.
Gangan er nokkuð strembin fyrir
óþjálfaða manneskju en þó alveg
hæfilega erfið. Þeir sem komast
upp á Esju fara létt með þetta. Það
er líka oft stoppað stuttlega á leið-
inni, sérstaklega í byrjun þegar
fólk er að komast í gang. Þetta er
meiriháttar skemmtilegt og mjög
hressandi og svei mér þá ef ég vann
ekki bara helmingi hraðar en
venjulega eftir gönguna.
Morgunblaðið/Eyþór
l í nágrenni borgarinnar
r vinnu
orgni?
Sólin
Vífilsfelli.
bryndis@mbl.is