Morgunblaðið - 04.06.2006, Blaðsíða 38

38 SUNNUDAGUR 4. JÚNÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Le Corbusier, sem lagði svoríka áherslu á ljós, loft og líf íbyggingum sínum, fór ekkihefðbundnar leiðir um nám í
húsagerðarlist frekar en nokkrir
fremstu brautryðjendur nútímaarki-
tektúrs á tuttugustu öld.
En samkvæmt seinni tíma reglu-
gerðum hefðu snillingarnir ekki haft
réttindi til að teikna hús víðast hvar,
og trauðla hér á landi. Sjálfur hafði
Corbusier stundað nám í leturgreftri
frá fjórtán ára aldri en gaf það upp á
bátinn og hannaði sitt fyrsta hús
1905, átján ára gamall. Tveim árum
seinna hélt hann til Ítalíu til að upp-
lifa þarlenda byggingarlist og suður
frá voru það einkum hin ströngu
form bygginga í Flórenz og nágrenni
sem gerðu honum fært að hreinsa sig
af áhrifum frá æskustílnum (Jugend-
stil/Art Nouveau). Eftir Ítalíuferðina
tóku við nokkur ár í Vínarborg og
París hvar arkitektúrspíran vann hjá
Auguste Perret og tileinkaði sér
grunnreglur rúmfræðinnar, næst
hélt hann til Þýskalands þar sem
hann var í lærdómsríku sambandi við
Peter Behrens og fleiri jöfra á bygg-
ingarlistarsviðinu. Þarnæst kom
námsferð til Austurlanda og þá var
forvitni hans og rannsóknarþörf loks
svalað að sinni. Hóf að kenna við
listaskóla í La Chaux-de-Fonde, jafn-
framt því sem hann starfaði sem arki-
tekt undir merkjanlegum áhrifum frá
Perret og hinum austurríska Josef
Hoffmann.
Á þann veg fóru hinir miklu arki-
tektar vestan hafs og austan yfirleitt
að á fyrri hluta síðustu aldar er mód-
ernisminn og hagnýtistefnan voru að
festa sig í sessi og margar perlur stíl-
bragðanna urðu til, yfirsýn og per-
sónuleg lifun mál málanna. Það var
svo ekki fyrr en á seinni helmingi ald-
arinnar þegar stílbrögðin voru orðin
að skólafagi og eftirgerðum, að sú úr-
kynjun tók við sem víða sér stað og
snarlega þrengdi að sjálfstæðum og
skapandi vinnubrögðum. Fyrr en
varði gátu allir sæmilega gefnir
námsmenn orðið arkitektar ekki síð-
ur en til að mynda hagfræðingar, lög-
fræðingar eða prestar, án þess að til
kæmu kröfur um sértæka sköpunar-
hæfileika og brennandi áhuga. Nú
greip fjöldinn allur tækifærið því eft-
irspurnin eftir „lærðum“ arkitektum
var mikil eftir loftárásir og eyðilegg-
ingar heimsstyrjaldarinnar. Fagið
virt og vel launað auk þess sem því
fylgdi listamannnafnbót í kaupbæti,
meðan iðkendur annarra listgeira
urðu að sanna sig á vettvanginum.
En ekki leið á löngu áður en skólarnir
uppgötvuðu að þeir voru að útskrifa
teiknistofuarkitekta sem margir
hverjir höfðu ekki meiri frumleika né
metnað til að bera en almennir skrif-
stofumenn. Frumleiki sjálfmennt-
aðra brautryðjenda með mikla yfir-
sýn var orðinn að ósköp almennu
kennslufagi og andlausar eftirgerðir
dreifðu sér um alla Evrópu. Svo kom-
ið gátu kandídatarnir lokið tilskildum
prófum án þess að hafa farið út af
skólalóðinni að heitið gæti. Samræð-
ur og fyrirlestrar tóku við af persónu-
bundnum lifunum, mánaðar ferðalög
og skottúrar á slóðir gullaldar arki-
tektúrs í besta falli inni í myndinni.
Það varð til þess að sums staðar
komu fram tilmæli um að nemendur
settust í listaskóla að loknu diplóma-
prófi, bættu við sig tveim árum svo
þeim auðnaðist að þjálfa skynræna
formkennd og tilfinningar sínar fyrir
rissi, lit og línu. Í meginatriðum ein-
mitt allt það sem gerast þarf áður en
nokkrum skal hleypt inn um dyr arki-
tektúrskóla.
Hinu einangraða námi fylgdiundarleg tegund hroka ogyfirlætis, var líkast semviðkomandi settu sama-
sem merki við sig og Le Corbusier,
Walter Gropius í Bauhaus, Mies van
der Rohe eða Frank Lloyd Wright,
hafnir yfir gagnrýni enda löggiltir
meistarar. En löggilding listrænna
athafna má aldrei fara svo langt að
hún setji hugarfluginu skorður, sköp-
unareðlinu stólinn fyrir dyrnar, og
sem betur fer gerir hún það ekki í
hinum rótgrónari samfélögum, sam-
anber Phillipe Starck og fleiri hans
líka.
Hlutlægir lesendur ættu nú þegar
að geta gert sér nokkra grein fyrir
þeim mikla mun sem er á gildum
brautryðjendum og skóluðum eftir-
komendum þeirra, reglustikunni og
kvarðanum hættir iðulega til að taka
við af hugarfluginu. Kunnátta ber
ekki einungis í sér þörfina til að auka
við þekkingu sína, vita meira, heldur
ekki síður að skynja meira, sem því
miður vill vefjast fyrir mörgum bók-
hneigðum skólamanninum.
Hér ber að minnast þess að höf-
uðskáldið Friedrich Schiller (1759–
1805) gagnrýndi harkalega samfélag
samtíðar sinnar; fegurðarskyn sið-
menningu og stjórnmál.
„Samkvæmt kenningu Schillers,
sem var í rökréttu framhaldi af fag-
urfræði Kants, hefur jafnvæginu
milli frumhvata mannsins, efnishvat-
ar og formhvatar, verið raskað í sam-
félagi þar sem menn hafa fjarlægst
náttúruna og ofuráhersla er lögð á
skynsemina. Í slíku ástandi nær fólk
ekki að þroskast og verða heilsteypt-
ar siðferðisverur. Til þess þarf þriðja
aflið að koma til, það sem Schiller
nefnir leikhvöt, eða listræna reynslu,
sem tengi aftur skynsemi og skynjun,
opni augu mannsins fyrir hinu fagra
og geri hann heilan. Listin gegnir
þannig í augum Schillers, lykilhlut-
verki fyrir þróun einstaklinga og
mannlegs samfélags í átt til heilbrigði
og frelsis. Fegurðin er, eins og sann-
leikurinn, sjálfstæð og óháð geð-
þóttavaldi og hana er ekki hægt að
nýta í þágu tilfallandi markmiða.“
Sé ekki betur en að þessi meira en
tvö hundruð ára skilgreining skálds-
ins á höfuðgildum mannlegrar tilvist-
ar eigi jafnmikið, jafnvel langtum
frekar við í dag, jafnt í pólitík sem
fagurfræði, ekki síst á alþjóðagrund-
velli. Hafi iðnbyltingin sem kom eftir
daga þess sljóvgað frumhvatir mann-
legs eðlis hefur tölvan og hátæknin
gert enn meiri skurk svo maðurinn
þarf meira en nokkru sinni fyrr að
snúa sér til náttúrunnar og þjálfun
skynfæranna eigi hann ekki að verða
að ósjálfstæðu og sálarlausu viðrini.
Þetta er raunar einmitt það sem
fjöldinn virðist ósjálfrátt hafa gert
sér grein fyrir og meðtekið, sem
kemur fram í auknum áhuga á nátt-
úruvernd og listgeirum sem eru í
samhljómi við skynfærin. Ört vax-
andi sókn almennings á söfn ásamt
uppbyggingu þeirra víða um heim er
til vitnis um þessa þróun og gerist
öðru fremur þar sem geðþóttavald og
handstýring hefur ekki skotið rótum.
Þetta kom flatt upp á marga listhúsa-
eigendur sem höfðu það eitt að mark-
miði að koma skjólstæðingum sínum
á framfæri og selja verk þeirra, skrif-
stofurnar jafnvel stærri sýningarsöl-
unum. Þeir voru óviðbúnir slíku að-
streymi fólks sem einvörðungu
kemur til að skoða og njóta þess sem
jafnaðarlega er á boðstólnum. Fyrir
áratug eða meir sagði ég frá slíkum
viðbrögðum sem lýstu sér einkar vel í
ummælum Holly Solomon, sem þá
um áratugaskeið hafði rekið sam-
nefnt og víðfrægt listhús í New York.
Allt eru þetta hlutir sem sér-hverjum hugsandi manni íhöfuðborg lands á hjaraveraldar ber að gaumgæfa.
Einkum í ljósi ákafa ráðamanna um
þéttingu byggðar í miðborginni sem
á stundum er grafalvarlegt mál, á
einn hátt ígildi skemmdarverkanna á
hálendinu. Í báðum tilvikum hafa
menn leyft sér hluti sem óvíða gætu
átt sér stað án gífurlegra mótmæla
og gerist einhverjir samt svo fífl-
djarfir er umsvifalaust farið að grafa
undan þeim og mannorði þeirra.
Engin dæmi veit ég um að hérlend-
ir arkitektar hafi neitað að taka að
sér verkefni sem augljóslega voru í
skjön við næsta umhverfi eins og víða
má sjá í miðborginni, hvar hnefarétt-
ur valdsins er í hástigi en lýðræði fót-
um troðið. Einkum kemur þetta fram
í vanhugsuðu niðurrifi húsa með ótví-
rætt minjagildi, verknaður sem menn
hafa einmitt margbrennt sig á í út-
landinu, og í ljósi reynslunnar löngu
farnir að varast sem heitan eld. En
hér vaða menn áfram í blindni og
tryllingi, allt útsýni yfir sundin til að
mynda einkavætt fyrir eigenda íbúða
háhýsanna við Sæbraut. Húsa sem
virðast hafa þann tilgang helstan, að
þeir sem rekast hingað af sjó haldi að
þetta sé stórborg, en eru sem Pótem-
kíntjöld í nokkurs konar stöðluðum
Ikea-stíl, sér enda víða stað í útland-
inu. Þá hefur það gerst að fyrirhugað
er að byggja hátæknisjúkrahús í ná-
grenni Landspítalans, í stíl eins kon-
ar skrifstofu módernisma, og
skyggja mun á forhlið gamla spítal-
ans. Og þá gerast loks þau undur og
stórmerki að fram koma eindregin
mótmæli frá tveim nafnkenndum
arkitektum og veri þeir margprísað-
ir, kassasamstæðan nefnilega líkust
framlengingu af hraðbrautinni fyrir
neðan. Landspítalinn gamli trónaði
lengi yfir sem ein virðulegasta og
reisulegasta bygging höfuðborgar-
innar, en best mun að fara sem fæst-
um orðum um viðbyggingar og þá
móderníska kumbalda er upp risu í
nágrenninu. Mikil spurn af hverju
sjúkrahús mega ekki vera nokkur há-
tíð fyrir augað, eða er það meiningin
að þau skuli minna á herbúðir dauð-
ans, að þeir ólánsömu sem þurfa að
leggjast þar inn finni sig strax komna
í snertingu við skugganna koldimma
ríki? Halda svo einhverjir að það hafi
uppörvandi og heilsusamleg áhrif á
þolendur að gefa fagurfræðinni í þá
veru langt nef, holdgerving lífs gró-
magna og dásemda verundarinnar?
Og ætli það sé ekki farsælli og virkari
ávísun á heilbrigði að veita fólki þátt-
töku í gleðinni við að vera til, að það
ljómi og brosi án þess að því sé það
fyrirlagt?
Fagurfræðin á víst ekki upp á pall-
borðið nú um stundir sé ekki á ein-
hvern hátt mögulegt að hagnast á
henni og mjólka, gott dæmi þess að á
meðan rífandi uppbygging á sér stað
um listasöfn úti í heimi hefur ekki
einn fermetri bæst við sýningarrým-
ið í „monthúsinu“ við Tjörnina, hins
vegar kílómetravís til íþróttahalla og
sparkvalla. „Vöðvann Ó. Sigurz“ í há-
sæti á mesta fjárhagslega uppgangs-
tímabili sögunnar, en skyldi þetta að
lokum þegar allt kemur til alls ein-
ungis dæmisaga af þrjátíu silfurpen-
ingum, og með nærtækum afleiðing-
um?
Hin sjónræna opinberun
SJÓNSPEGILL
Eftir Braga Ásgeirsson
Morgunblaðið/Þorkell
Gamli íverustaður gasstöðvarstjórans á mótum Hverfisgötu og Rauðarárstígs þrengir sér fram sem einstök perla í stíl-
hreinleika sínum.
í laun á ári fyrir ófaglærða
kr.3.732.000