Morgunblaðið - 09.09.2006, Side 42

42 LAUGARDAGUR 9. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
ALDARMINNING
Hjálp berst þeim, er heilir, sjálfir
hjálpa sér og skera upp laun.
Hitt er víst, að, veilir, hálfir
vinna aldrei nokkra raun.
Þannig kvað Kristján Guðlaugsson
í kvæðinu Frelsi, sem birtist í lýð-
veldisblaði Vísis 1944.
Nafn Kristjáns er nátengt nafni
okkar fyrsta útrásarfélags – Loft-
leiða.
Ætlun Kristjáns var raunar að
verða skáld og fagurfræðingur og
hann gaf út ljóðabókina Skuggar
1927, en aðstæður höguðu því svo að
hann innritaðist í lögfræði. Við það
tók líf hans aðra stefnu. Hann varð
umsvifamikill í viðskipta- og menn-
ingarlífi Íslendinga um áratugaskeið.
Hann varð hæstaréttarlögmaður og
rak málflutningsskrifstofu um langt
árabil, var ritstjóri Vísis hátt á annan
áratug og einn helsti forystumaður
flugfélagsins Loftleiða eftir það,
stjórnarformaður þess, svo nokkuð
sé nefnt af því fjölmarga sem hann
tók sér fyrir hendur á athafnasamri
lífsgöngu
Í dag eru liðin 100 ár síðan Krist-
ján fæddist á Dagverðarnesi í Dala-
sýslu, yngstur 12 barna séra Guð-
laugs Guðmundssonar, sem var
skáldmæltur vel og mörgum kunnur
fyrir ljóðlist sína, og Margrétar Jón-
asdóttur konu hans. Jónas faðir
hennar var af Skeggstaðaætt, en úr
þeirri ætt hafa mjög margir blaða- og
fréttmenn Íslands komið. Margrét
var barnabarn Kristjáns kammer-
ráðs á Skarði, þess sem hló svo hátt
að hvalir gengu á land að sögn Bene-
dikts Gröndals.
Elstur systkina Kristjáns var Jón-
as Guðlaugsson skáld og til hans leit
Kristján jafnan með mikilli virðingu
og vildi líkjast honum, þótt hann
kynntist honum lítt því Jónas lést á
Skagen í Danmörku, aðeins 28 ára
gamall árið 1916.
Kristján Guðlaugsson var ömmu-
bróðir minn og ég kynntist honum á
vettvangi fjölskyldulífsins, ekki síst
þegar ég átti um tíma heima hjá
ömmu minni og systur hans, Guð-
rúnu Guðlaugsdóttur. Þau voru sam-
rýnd systkini enda fóru skoðanir
þeirra saman á margan hátt, þau
voru bæði eldheitir sjálfstæðismenn
og lögðu krafta sína fram þeim mál-
stað til framdráttar, hún sem bæj-
arfulltrúi fyrir flokkinn um langt
skeið í Reykjavík og hann sem rit-
stjóri Vísis m.a.
Því fór þó fjarri að Vísir væri leiði-
tamt flokksblað Sjálfstæðisflokksins
undir hans stjórn – í grein sem birtist
um Kristján í Frjálsri verslun 3.
október 1967 segir um það efni:
„Kristján fór þar sem oftar eigin leið-
ir, og lét sér í léttu rúmi liggja þótt
það skapaði honum óvild einstakra
ráðamanna. Og ef til vill er það þetta
skapgerðareinkenni Kristjáns, að
halda áfram ótrauður að settu marki,
þrátt fyrir efasemdir annarra, sem
hefur orðið þess valdandi, að hann
hefur komið svo miklu í verk um dag-
ana.“ Þess má geta að í ritstjórnartíð
sinni hjá Vísi varð Kristján Guð-
laugsson fyrstur til að mótmæla her-
leiðingu Einars Olgeirssonar og
þeirra félaga til Englands, í júnímán-
uði 1941.
Brynjólfur Ingólfsson ráðuneytis-
stjóri skrifaði um Kristján látinn: „yf-
irleitt má segja um lyndiseinkunn
Kristjáns að honum svipar mjög til
Skarðverja hinna fornu eins og
Sveinn Dofri lýsir þeim í viðauka um
Skarðverja í II bindi sýslumanns-
æva: „Skarðverjar voru hóglátir, bú-
höldar góðir, friðsamir við nágranna
sína og vinsælir í héraði. Þeir héldu
sig lítt fram, en voru þó vitrir og
harðir í horn að taka ef á þá var leitað
og létu lítt hlut sinn fyrir óvinum.“
Í minningu minni var Kristján
glaðlyndur maður og gamansamur,
það var mikið hlegið á Freyjugötu 37
þegar systkini ömmu komu saman,
enda var samheldni þeirra mikil og
frændgarðurinn stór. Þau voru öll
skáldmælt vel og kváðust gjarnan á
þegar þau voru að vaxa upp og mikið
gaman höfðu þau af spilamennsku og
gáfu þá ekkert eftir.
Ég býst ekki við að Kristján hafi
veitt mér mikla athygli í barnahópn-
um sem hljóp um stofur ömmu minn-
ar, hring eftir hring – en þegar ég tók
að stálpast talaði hann stundum við
mig. Ég tók hins vegar fljótt vel eftir
honum, enda hafði hann haft talsverð
áhrif á líf foreldra minna, hjá honum
á Vísi var faðir minn Guðlaugur Ein-
arsson hæstaréttarlögmaður, blaða-
maður á námsárunum, kunni hann
margar sögur úr þeirri skemmtilegu
vist og vitnaði oft til hennar og þar
lærði hann að vélrita mjög hratt með
tveimur, tóbaksgulum fingrum. Móð-
ir mín Þorgerður Nanna Elíasdóttir
var um tíma starfandi á auglýsinga-
deild blaðsins en varð að hætta að
þeirra tíma sið þegar Einar Elías
bróðir minn boðaði komu sína. Hann
kynntist Kristjáni Guðlaugssyni síð-
ar mun betur en ég, hann er flug-
stjóri og starfaði hjá Loftleiðum í tíð
Kristjáns þar. Skemmtileg tilviljun
er að Kristján yngri bróðir okkar hef-
ur lagt fyrir sig blaðamennsku og rit-
störf, en á erlendri grund lengst af,
eins og Jónas Guðlaugsson gerði
forðum, fetaði þar á vissan hátt í fót-
spor ömmubræðranna beggja.
Eina sérstaka minningu á ég um
Kristján Guðlaugsson ömmubróður
minn. Ég var að læra förðun og hár-
klippingu í New York þegar ég var 17
ára. Amma hafði hringt í mig og sagt
mér að hafa samband við Kristján,
hann væri staddur í stórborginni. Ég
gerði það og Kristján bauð mér í mat
á Waldorf Astoría, ég hafði ekki van-
ist slíkum munaði og fannst mikið til
koma og skemmtilegt að spjalla við
Kristján við þessar aðstæður, hann
var jafnan bæði fyndinn og fljótur að
hugsa.
Samtíðarmenn hans lýsa honum
enda svo að honum hafi leiðst logn-
molla, þor, þrautseigja og baráttu-
gleði verið honum í brjóst borin.
Hann sat aldrei á hefðarstóli og hafði
til að bera þann mikilvæga eiginleika
að vera sterkastur í erfiðleikum, –
þegar mest á reyndi, um það vitna
ýmis ummæli samstarfsmanna hans
hjá Loftleiðum.
Hilmar Foss endurskoðandi
kynntist Kristjáni á stríðsárunum.
„Þá hafði hann skrifstofu í Austur-
stræti 1, tók við henni af Stefáni Jó-
hanni Stefánssyni þegar hann varð
ráðherra. Síðar leigði hann húsnæði
hjá mér að Hafnarstræti 11 í allnokk-
ur ár fyrir skrifstofu sína. Kristján
var á þessum tíma líka ritstjóri Vísis
og sem slíkur mjög hæfur blaðamað-
ur. Kristján var afar þægilegur mað-
ur og íhugull, kurteis og skapgóður.
Hann var mjög rökvís málflutnings-
maður. Okkar góðu kynni entust svo
lengi sem hann lifði.“ Kristján Guð-
laugsson lést 2. nóvember 1982 í
Reykjavík.
Kristján var orðinn mikill heims-
maður þegar við borðum saman á
Waldorf Astoría forðum, en það var
hann svo sannarlega ekki þegar hann
flutti til Reykjavíkur. Faðir hans
missti sjón og varð blindur og varð að
hætta prestskap og búskap. Lítið
verð fékkst um þær mundir fyrir
skepnur og búsáhöld og jörðin var
ríkisjörð, úr vöndu var því að ráða,
Guðrún amma mín og afi, Einar B.
Kristjánsson byggingameistari, að-
stoðuðu þá langafa við að kaupa bak-
hús við Laugaveginn en þröngt varð
nú í búi hjá presthjónunum, sem
löngum höfðu verið rausnarleg heim
að sækja á prestsetrinu Stað í Stein-
grímsfirði. Þrátt fyrir þessi umskipti
á högum sínum vildu þau endilega
koma ungum sonum sínum tveimur
til mennta og það varð úr að Guð-
mundur, sá eldri fór í Verslunarskól-
ann, hann varð síðar forstjóri á Ak-
ureyri og forseti bæjarstjórnar þar
um tíma en Kristján fór í Mennta-
skólann í Reykjavík. Á þeim tíma
þótti eðlilegt að mennta syni en
minna hugsað um dæturnar, þótt
þær væru kannski ekki síður vel
gefnar.
Kristján sagði síðar svo frá upphafi
veru sinnar í MR árið 1920:
„Ég var settur í þann busabekkinn,
sem talinn var lakari. Mun ég hafa
þótt ærið skrítinn sveitastrákur, sem
sjálfsagt væri að hrekkja og stríða.
Kunni ég afleitlega við mig í þessum
hópi, svo við lá að ég hrökklaðist úr
skóla. Þá kom fyrir einkennilegt at-
vik, sem breytti þessu öllu í einu vet-
fangi. Bjarni Benediktsson, síðar for-
sætisráðherra, var í A bekknum og
hafði hann boðað til kappræðufundar
milli bekkjanna A og B.
„Snemma beygist krókurinn til
þess, sem verða vill,“ sannaðist á
Bjarna, þá 12 ára, því hann talaði í al-
vöru og gamni og vitnaði jöfnum
höndum í Íslendingasögur og Bibl-
íuna. Bekkjarbræðrum mínum féll
allur ketill í eld. Ég fann að við svo
búið mátti ekki standa og var farinn
að svara Bjarna fullum hálsi fyrr en
ég vissi.
Í heimahúsum hafði ég lært langa
kafla í Íslendingasögunum utanað og
var Biblíufastur mjög, enda verið
kennt að lesa á Nýjatestamentið.
Dembdi ég þessum vísdómi á Bjarna
og hlaut að launum dynjandi lófa-
klapp hjá bekkjarbræðrum mínum,
sem báru mig á gullstól út úr stof-
unni.“
Þótt Kristján yrði eftir þetta vel
metinn í skólabræðrahópnum fór því
víðsfjarri að hann sæti á gullstóli, fá-
tæktin var það mikil heima hjá hon-
um að hann snapaði sér alla þá auka-
vinnu sem unnt var á þessum tíma,
var m.a. bæði þingskrifari og vann á
eyrinni svo eitthvað sé nefnt.
Menntaskólanámið hjá Kristjáni
markaðist annars vegar af aukavinn-
unni og því að hann var alltaf maður
sjálfráður og kunni illa þvingunum. Í
háskóla fékk hann meira svigrúm og
þar fengu hæfileikar hans því betur
að njóta sín. Hann tók þar virkan þátt
í félagsmálum og stjórnmálaáhugi
hans fór vaxandi. Hann gekk í Sjálf-
stæðisflokkinn og var hatrammur
andstæðingur kommúnista.
Hann lauk embættisprófi í lög-
fræði frá Háskóla Íslands 14. júní
1931 með góðri I. einkunn.
Eftir það réðst hann til starfa hjá
Shell, þá nýkvæntur Bergþóru
Brynjólfsdóttur, tannlæknis Björns-
sonar og eignuðust þau dótturina
Önnu sem um tíma var formaður
Hvatar og soninn Grétar Brynjúlf
sem lengi var í fremstu sveit forystu-
manna Loftleiða og síðar Flugleiða.
Barnabörn Kristjáns eru sjö, öll gáf-
uð og vel gerð.
Kristján og Bergþóra höfðu
kynnst í menntaskóla og voru jafnan
góðir vinir.
Um foreldra sína segir Grétar í
bókinni Dagur við ský eftir Jónínu
Michaelsdóttur: „Foreldrar mínir
voru ákaflega ólík bæði að lífsskoðun
og sinnisfari.“
Kristján mun hafa stofnað einna
flest hlutafélög á Íslandi á sinni tíð.
„Sjálfur átti hann aldrei mikið af pen-
ingum og var ekki stór hluthafi í þeim
félögum sem hann kom á laggirnar
en beitti sér fyrir að þau væru stofn-
uð,“ segir Grétar ennfremur. „Hann
laðaðist að ævintýrum og áhættu og
því eru viðbrögð móður minnar skilj-
anleg þegar hann kom heim um miðj-
an október 1953 og sagðist vera orð-
inn stjórnarformaður Loftleiða, en þá
sagði hún með áhyggjuþunga:
– Kristján minn, hvaða vitleysu ertu
nú búinn að koma þér í? Eiga þeir
nokkrar flugvélar?“
Stórtækur heimsborgari
En það var sannarlega engin vit-
leysa sem Kristján hafði komið sér í,
störf hans hjá Loftleiðum voru mikils
metin.
„Ég tel það mikið happaráð þegar
við báðum Kristján að koma alkom-
inn til Loftleiða,“ skrifaði Alfreð
Elíasson forstjóri Loftleiða um Krist-
ján sjötugan.
„Kristján er stórtækur heimsborg-
ari sem nennir ekki að þrasa um smá-
atriði. Það hefur verið íslenskum
flugmálum til gengis. Hann hefur oft
sagt að kyrrstaða í flugmálum sé
skref aftur á bak. Í nær aldarfjórð-
ungs samstarfi okkar Kristjáns hef
ég lært mikið af honum og notið
greindar hans, góðmennsku og rétt-
sýni.“
Kristján varð stjórnarformaður
Loftleiða eftir byltingarfundinn
fræga 1953 og til 1973 þegar Loftleið-
ir og Flugfélag Íslands sameinuðust í
Flugleiðum. Félögin störfuðu þó
áfram í nokkur ár innan vébanda
Flugleiða og var Kristján stjórnar-
formaður Loftleiða líka þau ár og
stjórnarformaður Flugleiða í eitt og
hálft ár, á eftir Erni Johnson.
Hér er of langt mál að telja upp allt
það sem Kristján kom að á starfsferli
sínum og þær vegtyllur sem honum
féllu í skaut.
Mig langar þó að geta þess að hann
var einn af stofnendum Hvals í Hval-
firði. Miklir voru erfiðleikar þess fé-
lags í upphafi en þá gengu í þeir í
sjálfskuldarábyrgð Loftur Bjarna-
son, Óttar Ellingsen og Kristján Guð-
laugsson og varð árið á eftir það hag-
stæðasta í langri sögu Hvals, en í
stjórn félagsins átti Kristján lengi
sæti, sem og í stjórn Félagsprent-
smiðjunnar. Hann átti líka lengi sæti
í miðstjórn Sjálfstæðisflokksins.
Hann var um tíma formaður Mál-
flutningsmannafélags Íslands og
Sambands ungra sjálfstæðismanna –
og ekki má gleyma Vilja, blaðs æsku-
manna – Kristján varð ritstjóri þess
árið 1928, þar sagði hann í ritdómi
um Vefarann mikla í Kasmír eftir
Halldór Laxness. „Vonandi helgar
Laxness Íslandi krafta sína, þótt rýr
verði launin að gæðum til. Hann er án
efa einhver gáfaðasti og pennafær-
asti rithöfundur lands þessa, og hefur
óvenjumikla djörfung til að bera.
Fyrir slíka menn er Íslendingum
mest þörf.“
Það er mála sannast að Kristján
Guðlaugsson var sjálfur maður djarf-
ur og einarður og þessa sá stað í öll-
um hans störfum, hvort sem hann
kom fram sem blaðamaður, ritstjóri,
lögmaður eða forystumaður í flug-
málum Íslendinga. Hann var líka
þekktur fyrir hve úrræðagóður hann
var – sá jafnan leiðir þegar öðrum
þóttu öll sund lokuð.
Ég lýk þessum minningarorðum
um Kristján ömmubróður minn með
ljóðinu: Í Skuldaskilum, sem ort var á
stríðstímum.:
„Hittir þú mig eftir eitt eða tvö hundruð ár.
Ókunni vinur. Þá skyldi það gleðja mig
Ef nútíminn felldi öll þessi trega tár
Til þess að skapa betri heim fyrir þig.
Guðrún Guðlaugsdóttir.
Kristján Guðlaugsson
ÞEGAR ég fór að setja
þessar línur á blað í til-
efni af heiðursdegi
míns gamla vinar og
fræðara rifjuðust upp
eftirmæli Halldórs
Laxness um föður Örn-
ólfs, Sigurð Thorlacius
skólastjóra. Honum
lýsir Halldór m.a. svo:
„En þó hann ætti alla
jafna í baráttu, stund-
um harðri um áhuga-
mál sín, voru átök hans
ævinlega mjúk, sem er
einkenni allra verulega
sterkra manna“. Ein-
mitt þessi orð held ég að mætti hafa
um Örnólf Thorlacius og baráttu
hans fyrir því að íslensk æska hlyti
veglegt veganesti til háskólanáms í
vísindum og fræðum. Enda veit hann
að þjóðir sem ekki leggja sig fram um
það verða fljótlega utangátta í flókn-
um tækniheimi nútímans. Greina-
skrif Örnólfs um þessi mál eru orðin
ærin. Þá eru ótaldar þýðingar hans á
alls kyns fræðiritum sem og saman-
tekt kennslubóka. Og
óþreytandi hefur hann
verið við að fræða al-
menning um efnisheim-
inn. M.a. munu margir
minnast hlýrrar og lág-
værrar raddar hans úr
sjónvarpsþáttunum um
nýjustu tækni og vís-
indi þar sem hann
kannski sagði: „Næst
ætlum við að sýna litla
franska fræðslu-
mynd…“
Þeir sem þekkja
Örnólf undrast oft á tíð-
um hversu fjölfróður
hann er. Sjálfur naut ég þess hve
þekking Örnólfs er alhliða þegar ég
hóf kennslu í MH, þar sem hann var
þá orðinn rektor, því það henti oftar
en ekki að ég, ungur og lítt reyndur
kennarinn, gat ekki svarað þeim
spurningum sem til mín var beint.
En ég komst brátt að því hver björg-
unarleiðin var. Hún var sú að leggja
spurninguna fyrir Örnólf í frímínút-
unum. Það brást ekki, langoftast
hafði hann skýringu á reiðum hönd-
um, ef ekki þá fann hann hana og
kom henni til mín. Þannig gætti hann
þess að kennarinn fengi sjálfur að út-
skýra málið fyrir hópnum, enda er
tillitsemi einn af eðliskostum hans.
Enda þótt sumum hafi fundist að
Örnólfur hefði mátt snúa sér meira
að fræðasviðinu og minna að stjórn-
unarstörfum má ekki gleyma því að í
rektorsstarfinu nýttist vel hve eitur-
snjall hann er að semja bréf, jafnt um
flókin kjaramál sem um ráðuneytis-
mál.
Í tilefni afmælis Örnólfs Thorlac-
ius gefur bókaútgáfan Hólar út af-
mælisrit í ritstjórn sr. Sigurðar Æg-
issonar. Þar verður að finna
fjölmargar greinar úr safni afmæl-
isbarnsins og koma sumar þeirra þar
fyrir sjónir almennings í fyrsta sinn.
Greinarnar eiga það sameiginlegt að
snerta ýmis vísindi, einkum náttúru-
fræði. Þar verður m.a. að finna grein
um sögu tímamælinga, sem og grein
um geirfuglinn. Síðustu forvöð til að
vera með á heillaóskaskrá (Tabula
gratulatoria) eru fimmtánda septem-
ber, hægt er að skrá sig með pósti á
netfangið holar@simnet.is eða í síma
587 2619.
Sigurkarl Stefánsson.
Örnólfur Thorlacius
AFMÆLI