Morgunblaðið - 22.09.2006, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 22. SEPTEMBER 2006 33
bækistöðvar varnarliðsins eða komið sér upp felu-
stöðum fyrir varasaman búnað. Öryggisþjónustu-
menn veittu sendiráðsmönnum stundum eftirför í
bílum, þegar fréttist af þeim á leið út úr bænum,
eða ábendingar bárust utan af landi. Vegaeftirlit
lögreglunnar sá annars að mestu um þessa gæslu.
Eftirlitið var þó fjarri því að vera óbrigðult. Sov-
éskum sendiráðsmönnum tókst t.d. að fleygja
gömlum hlustunartækjum sínum í Kleifarvatn
1973 án þess að lögreglan yrði þess vör. GRU
hafði komið sér upp mikilli hlustunarstöð í sendi-
ráðinu í Garðastræti til að hlera fjarskipti varn-
arliðsins.“
Gagnnjósnir
Þór rekur einnig dæmi um gagnnjósnir: „Sjálf-
stæðisflokkurinn og Morgunblaðið höfðu einnig
um árabil fengið upplýsingar um Sósíalistaflokk-
inn frá flokksmönnum, sem snúist höfðu á laun
gegn flokknum og tengslum hans við Sovétríkin.
Einn þeirra var Ragnar Gunnarsson, en hann var
í þeim „áhættuhópum“, sem lögreglan beindi
sjónum sínum að (sjá áðurnefnt minnisblað örygg-
isþjónustunnar). Ragnar hafði verið hafnarverka-
maður, setið í stjórn Dagsbrúnar, verið í hópi
stækustu sovétsinna í Sósíalistafélaginu og
ferðast um Sovétríkin á vegum MÍR, áður en
hann hóf vöruflutninga á eigin bílum. Leyniþjón-
ustumenn GRU í sovétsendiráðinu leituðu ákaft
eftir liðsinni Ragnars sem félaga í kommúnista-
hreyfingunni, en án árangurs. Þá reyndu þeir með
hjálp Tékka að notfæra sér fjárhagserfiðleika
hans til að láta hann njósna um bækistöðvar varn-
arliðsins, en einnig átti hann að fylgjast með hafn-
arvinnu í Reykjavík og finna annan mann í fjár-
hagskröggum til njósna á Keflavíkurflugvelli.
Árna Sigurjónssyni tókst með hjálp Ragnars að
leiða sovésku leyniþjónustumennina í gildru upp
við Hafravatn, þar sem þeir höfðu mælt sér mót
við Ragnar í bíl vetrarkvöld eitt 1963.“
Þór segir einnig frá símhlerunum í aðdraganda
komu Johnsons Bandaríkjaforseta hingað til,
lands 1963. Það hafi hins vegar ekki verið gert
1973 þegar forsetar Bandaríkjanna og Frakk-
lands hittust hér á landi. Þá var hins vegar kallað
til 200 manna hjálparlið.
„Um þetta leyti var Reykjavíkurlögreglan flutt
í nýtt hús við Hverfisgötu þar sem öryggisþjón-
ustumenn hennar fengu herbergi á 3. hæð, en það
var sérstaklega styrkt og hljóðeinangrað með
hlerunartengingu og skjalaskápum, sem fjölgað
hafði á kaldastríðsárunum. Þá hafði Bogi Jóhann
Bjarnason varðstjóri fyrir löngu tekið við starfi
Péturs Kristinssonar, en aðeins þrír menn aðrir
(Árni Sigurjónsson, Bjarki Elíasson og Jóhann G.
Jóhannsson aðstoðarmaður Árna) höfðu lyklavöld
að „lokaða herberginu“ fyrir utan Snjólaugu Sig-
urðardóttur, systur lögreglustjóra, sem þar færði
upplýsingar í spjaldskrár og flokkaði skjöl af
stakri nákvæmni, eins og áður í Pósthússtræti.
Lítil breyting hafði þess vegna orðið á fjölda
fastra starfsmanna, sem vann við að gæta öryggis
íslenska ríkisins á mestu njósna- og undirróðurs-
tímum sögunnar: Einn maður sinnti þessum
starfa sem fyrr hjá lögreglustjóraembættinu, en
tveir í skjóli útlendingaeftirlits, en þeir höfðu að
vísu kvatt sér til aðstoðar einn til tvo menn úr lög-
regluliðinu eftir þörfum og stuðst að nokkru við
aðra starfsmenn eftirlitsins.“
„Mikill reykur“
„En nú gerðist það skyndilega 1976, að Sig-
urjón Sigurðsson sótti um starf hæstaréttardóm-
ara og taldi sig fá vilyrði fyrir því embætti. Um
leið taldi hann tíma til kominn að farga mestum
hluta af því skjalasafni, sem lögreglan hafði komið
sér upp um kommúnista. Bjarki Elíasson segir, að
Sigurjón hafi talið að þetta skjalasafn þjónaði ekki
lengur neinum tilgangi við breyttar aðstæður í
stjórnmálum. Hann hafi ekki viljað láta eftir-
manni sínum eftir þessa arfleifð frá þeim tíma,
þegar óttast var að Íslendingar kynnu að hjálpa
erlendum her við að ganga hér á land eða hrifsa til
sín völdin með ofbeldi. Ekki er heldur að efa, að
Sigurjón hefur viljað forðast að vitnaðist um
safnið eftir að hann var sestur í Hæstarétt, enda
fengið nóg af pólitískum ádeilum á sig í embætti
lögreglustjóra. Trúnaðarmaður Sigurjóns flutti
því megnið af safninu, þ. á m. spjaldskrár, upp í
sumarbústað sinn í nágrenni Reykjavíkur og
brenndi gögnin til ösku í götóttri olíutunnu. Af
varð „mikill reykur“, eins og haft var við orð í
þeim fámenna hópi, sem vissi um þessa brennu. Í
Hæstarétt settist Sigurjón lögreglustjóri hins
vegar ekki, vilyrðið brást, ef það hafði þá verið
veitt. Kalda stríðinu var líka fjarri því að vera lok-
ið, en einn þáttur þess hér innanlands hafði verið
til lykta leiddur.“
starfsliði. Auk þess 3–4 menn, er kalla mætti til,
undir sérstökum kringumstæðum.
V. Deildina vantar enn mjög nauðsynleg tæki,
sem notuð eru með góðum árangri annars staðar.
Gerð hefir verið tilraun til útvegunar nokkurra
þeirra erlendis frá, en deildin hefir verið dregin á
útvegun þeirra um hálfs árs skeið. Komi tæki
þessi ekki innan skamms er nauðsynlegt að gera
aðrar ráðstafanir um öflun þeirra.“
Fylgst með höfnum
Þór rekur síðan dæmi um þá upplýsingasöfnun
sem fram fór, til að mynda hvað varðaði skrásetn-
ingu grunsamlegra sjómanna og hafnarverka-
manna. „Siglingar (ekki síst farsiglingar) og starf-
semi tengd höfninni, sér í lagi í Reykjavík, gátu
haft mikla þýðingu fyrir varnir landsins, eins og
starfsemi orku- og olíustöðva. Á þessu siglinga-
sviði höfðu norrænar leyniþjónustur nú mikinn
andvara á sér gagnvart njósnum, skemmdarverk-
um, og flutningi á vopnum eða leyniboðum landa á
milli. Komintern og leyniþjónusta sovéthersins
höfðu stundað slíkt brall í stórum stíl á fyrri árum,
sérstaklega á Norðurlöndum og var Ísland þar
ekki með öllu undanskilið.“
Þá hafi verið um að ræða skrár yfir virka félaga
í Sósíalistaflokknum og ungliðadeild Æskulýðs-
fylkingarinnar, en markmiðið hafi verið það að
koma í veg fyrir að menn sem steypa vildu lýðræð-
isskipulaginu með valdi kæmust í embætti og
stöður, sem væru mikilvægar innra öryggi rík-
isins: „Slíkar skrár voru einnig við það miðaðar, að
hægt væri að handtaka menn eftir þeim á hættu-
og stríðstímum, svo framarlega sem þeir væru
grunaðir um að vilja ganga erinda óvinaríkja.
Enda þótt ekkert liggi fyrir um það, hvernig
Reykjavíkurlögreglan hugðist notfæra sér slíkar
skrár, verður að ætla að sami tilgangur hafi legið
hér að baki. Óljóst er þó, að hve miklu leyti skráin
var raunverulega notuð af íslenskum stjórnvöld-
um til að halda meintum sovétvinum frá störfum
eða embættum, en víst er að hún kom að ein-
hverju gagni við að fylgja eftir kröfu Bandaríkja-
hers um að ráða ekki slíka menn til starfa í bæki-
stöðvum hans. Þá mætti ætla, þótt það verði ekki
sannað, að lögreglan hafi gefið Bandaríkjamönn-
um upplýsingar um nöfn „grunsamlegra manna“
á skrám hennar, því að slíkt var altíða í sam-
skiptum öryggisstofnana Atlantshafsbandalags-
ríkja, sem unnu margar náið saman í kalda stríð-
inu. Þetta er ein skýringin á því, hve nákvæmar
upplýsingar bandaríska sendiráðið í Reykjavík
og lögregluyfirvöld vestra höfðu um Íslendinga,
sem sóttu um vegabréfsáritanir eða sigldu til
Bandaríkjanna í áhöfnum skipa. Í heild ber
minnisblaðið það með sér, að íslenska lögreglan
var að tileinka sér vinnubrögð og varúðarráð-
stafanir, sem lengi höfðu tíðkast hjá öryggisstofn-
unum lýðræðisríkjanna.“
Þór segir að bandaríska alríkislögreglan hafi
gefið íslensku öryggisþjónustunni eftirlitstæki
„eins og Bandaríkjastjórn hafði ráðgert í sér-
stakri áætlun um að styðja Íslendinga til sjálfs-
hjálpar í öryggismálum í samvinnu við bandaríska
sendiráðið. Árni Sigurjónsson, sem hafði dvalist í
þjálfun hjá bandarísku alríkislögreglunni, FBI,
1949, hélt aftur vestur um haf fyrir milligöngu
Bjarna Benediktssonar til frekara náms í gagn-
njósnum og öryggiseftirliti í New York, þar sem
hann lærði einnig að fara með tækjabúnaðinn.
Gjafir héldu áfram að berast frá bandamönnum
allt til loka kalda stríðsins og þannig varð hér til
með árunum nokkurt safn eftirlits- og njósna-
tækja í höndum lögreglunnar, svo sem mynda-
vélar með sérstökum linsum, og hlustunartæki af
ýmsum stærðum og gerðum, svo og nætursjón-
aukar.“
Þór rekur símhleranir í aðdraganda heimsókn-
ar Eisenhowers hingað 1951 og segir þær þá og í
öðrum tilvikum fyrst og fremst til marks um veik-
leika íslenska ríkisins. „Lögreglustjóri varð að
geta kallað á fjölmennt hjálparlið löghlýðinna
borgara, ef hætta var á meiriháttar átökum. Til að
kveðja slíkt lið saman, og búa sinn eigin takmark-
aða styrk undir átök, þurfti lögreglustjóri í senn
tíma og helst öruggar njósnir af því að átök væru í
undirbúningi. Þegar sakadómari tók ákvörðun um
að leyfa símahlerarnir, þurfti hann þannig að vega
almenn réttindi borgaranna á móti öryggi lýðræð-
islega kjörinna stjórnvalda eða háttsettra er-
lendra gesta, sem óttast var að yrðu fyrir aðkasti
eða árásum manna, sem óvíst væri hvort lögregl-
an réði við, nema hún fengi umbeðna heimild.“
Þór segir einnig frá því að fylgst hafi verið með
ferðum sovéskra leyniþjónustumanna og að þeir
„færu ekki um eftirlitslausir utan höfuðstaðarins,
fremur en í öðrum vestrænum ríkjum. Ella gætu
þeir hitt þar að vild erindreka sína, njósnað um
isblaðið sennilega hafa verið ætlað lögreglustjóra
og dómsmálaráðherra, sem lýsi vel ótta stjórn-
valda við yfirvofandi árás á landið, með hjálp er-
lendra sovétvina, og verkefnum öryggisþjónust-
unnar. „I Halda ber áfram að safna og vinna úr
gögnum, sem unnt er að ná í með sama hætti og
hingað til, í þeim tilgangi að fullkomna þær upp-
lýsingar, sem nú þegar liggja fyrir í spjaldskrá og
til öflunar nýrra upplýsinga.
II. Leggja ber fyrst um sinn megináherslu á
upplýsingaþjónustu hér í Reykjavík og öðrum
stöðum, þar sem sérstakt tilefni gefst. Afla ber
upplýsinga um grunsamlega menn og hjá fyrir-
tækjum ríkis og bæjar, öðrum fyrirtækjum þjóð-
félagslega mikilvægum svo og fyrirtækjum, sem
nota má til framdráttar flokksstarfssemi komm-
únista í landinu eða sem tengilið við erlenda skoð-
anabræður þeirra.
III. Eins og nú á stendur, mun rétt að rannsaka
sérstaklega og eins nákvæmlega og unnt er eft-
irfarandi starfsemi og starfsmannahópa með svo
miklum hraða, sem við verður komið:
1.a. Flugvellirnir, Reykjavík, Keflavík
o.s.frv.
b. Símaþjónusta.
c. Póstþjónusta.
d. Tollþjónusta.
e. Veðurþjónusta.
f. Ríkisútvarpið (og sölu viðtækja og varahluta).
2. a. Sjómenn (skráða í skipsrúm).
b. Hafnarverkamenn.
3. a. Yfirstjórn raforkumála.
b. Orkuver.
c. Iðjuver (síldarverksmiðjur o.fl.).
d. Olíustöðvar.
4. Sérstakar athuganir á útlendingum.
5. Starfsemi Kommúnistaflokksins og Æsku-
lýðsfylkingarinnar (virkir félagar og starfsemi
þeirra).
IV. Til þess að vinna að þessum málum þyrfti til
að byrja með 2–3 menn til viðbótar núverandi
verkaskipting á milli hans og Árna Sigurjónsson-
ar virðist annars hafa þróast á þann veg, að Pétur
annaðist einkum gagnasöfnun og spjaldskrár
(„kartotek“), en Árni aðgerðir og eftirlit. Vitað er
um a.m.k. þrjá hjálparmenn, sem vöktuðu sovéska
sendiráðið í Túngötu um þetta leyti.“
Húsgagnasmiður að iðn
Pétri er einnig svo lýst í greininni: „Pétur Krist-
insson (f. 1904) var húsgagnasmiður að iðn, rak
um skeið húsgagnasmíðaverkstæði í Reykjavík. Á
fyrri árum tók hann mikinn þátt í starfi KFUM,
og var m.a. foringi drengjasveita undir stjórn sr.
Friðriks Friðrikssonar. Þá varð hann einn af
þekktustu knattspyrnumönnum bæjarins, bak-
vörður í Valsliðinu, sem tengdist KFUM, sat í
stjórn Vals og var formaður félagsins. Á kreppu-
árunum, 1937, gekk Pétur í lögregluna og sinnti
þar brátt ýmsum sérverkefnum. Vinur hans, Sig-
urjón lögreglustjóri, sagði í minningargrein, að
Pétur hefði verið „fyrirmannlegur á velli, þrek-
maður mikill, stillilegur, en þó glaðlegur ... Af-
kastamikill starfsmaður, dulur nokkuð, án þess að
vera fáskiptinn og mikill vinur þeirra, sem hann
átti samleið með.“ Frá unga aldri var Pétur ná-
kominn Guðmundi Ásbjörnssyni trésmiði og
kaupmanni, sem bjó í sama húsi og foreldrar hans,
og var einn helsti athafna- og félagsmálafrömuður
bæjarins, var lengi forseti bæjarstjórnar (sat í for-
sæti 9. nóv. 1932), var um tíma settur borgarstjóri
og meðal helstu forystumanna KFUM og Sjálf-
stæðisflokksins, en þar voru löngum sterkir þræð-
ir á milli. Þegar Pétur varð bráðkvaddur 1961, gat
Sigurjón Sigurðsson ekkert sagt beint um bak-
varðarstarf hans í öryggisþjónustunni, en sagði
hann hafa unnið „við margskonar skýrslugerðir“.
Öll störf sín hefði hann leyst af hendi „með ein-
stakri samviskusemi og nákvæmni“.“
Þór rekur síðan minnisblað óundirritað sem
fannst í gögnum Péturs sem voru í skjalasafni
Guðmundar Ásbjörnssonar, en hann telur minn-
ileg öryggisþjónustu-
uð um miðja öldina
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
m hrekja andstæðinga aðildarinnar að Atlantshafsbandalaginu á brott frá Austurvelli 30. mars 1949,
tug síðustu aldar sem ráðamenn horfðu til við ákvörðun um stofnun sérstakrar öryggisgæslu.
Hermann Jónasson Sigurjón SigurðssonÁrni Sigurjónsson Ragnar Gunnarsson