Morgunblaðið - 22.11.2006, Qupperneq 27

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 22. NÓVEMBER 2006 27
Þjóðleikhúsið telst án efa ein afhöfuðbyggingum landsins.Byggingin telst enn fremurvera meðal helstu verka Guð-
jóns Samúelssonar en hann var óumdeil-
anlega einn merkasti arkitekt landsins.
Sérstaða byggingarinnar felst í form-
um hennar sem kallast á við íslenska
náttúru og í allri efnisnotkun. Hugmyndir
Guðjóns hneigðust mjög í þá átt að nota
íslensk efni og íslensk form.
Húsið er steinað að utan
með þremur íslenskum berg-
og steintegundum. Það var
fyrsta stóra byggingin sem
var steinuð á Íslandi, og
reyndar í heiminum, og telst
vera tilraunastaður í þeim
efnum því aðferðin var ein-
mitt fundin upp og þróuð í
tengslum við bygginguna.
Þessi samantekt er unnin
fyrir þá og með þeim sem
standa að endurnýjun Þjóð-
leikhússins og fyrir hönnuði
viðgerðanna.
Af hverju steining?
Því hefur verið haldið
fram að hugmyndir um
steiningu húsa séu sprottnar
úr höftum kreppuára og hafi
verið neyðarúrræði. Ef til
vill var það svo í upphafi en
fleira kemur til. Eftir því
sem virðist af skjölum mun
Guðjón Samúelsson allra
fyrst hafa horft til húðunar-
aðferðar sem sjá má á Aust-
urbæjarbarnaskólanum og
ættuð er frá Noregi. Þar er
bergmylsnu hrært út í múrblöndu og
henni svo „rappað“ á veggi. Eflaust hefur
komið til greina í upphafi að nota erlenda
bergmylsnu í slíka húð á Þjóðleikhúsið.
En samvinna Guðjóns við Guðmund Ein-
arsson frá Miðdal og aðra kunnáttumenn
hér heima sem höfðu talað fyrir notkun
íslenskra efna til bygginga leiddi til til-
rauna með að festa steinmylsnu í múrhúð
þannig að kornin sjálf sæjust. Efalítið
hefur líka þá komið til greina að nota er-
lenda mylsnu í slíka húð sem fékk heitið
steining en hitt er næsta víst að Guðjóni
hugnaðist mjög tilraunablanda ljósra og
dökkra steinda sem hægt var að fá hér
heima, hvað sem öllum neitunum yf-
irvalda um innflutning líður. Þessi sátt
Guðjóns við hina nýju aðferð með heima-
fengnum efnum kemur fram í þeirri alúð
sem lögð var í steiningu Þjóðleikhússins, í
notkun stórra silfurbergskristalla utan á
turnsteininguna og í klæðningu með slíp-
uðum plötum úr steiningarefninu innan-
húss. Enginn kreppubragur á neinu.
Þannig er íslenska steiningin, nátt-
úruform byggingarinnar, innviðir og
frumgerð útveggjaklæðningar fernar eig-
indir Þjóðleikhússins sem varla verða að-
skildar, auk þess sem steiningin verður
að teljast merkt framlag Íslendinga til
byggingarlistar.
Viðgerðir á steinuðum húsum
Tugir húsa hafa verið endursteinuð,
t.d. í Reykjavík, undanfarin fáein ár.
Þeim byggingum fjölgar ört sem þarfnast
viðamikilla viðgerða því það standa a.m.k.
3.000 steinuð hús í landinu með hinni
eldri steiningu.
Hingað til hafa nánast eingöngu verið
notuð erlend efni til endursteiningar, út-
lent kvars eða marmari, alls konar mis-
dökkur, glerkenndur mulningur en ekk-
ert silfurberg. Um hríð fékkst svartur
mulningur úr framleiðsluferli Steinull-
arverksmiðjunnar en ferlinu var breytt
og þá tók fyrir það. Tvær meginund-
antekningar eru á öllu þessu. Þegar end-
ursteina átti Aðalbyggingu Háskóla Ís-
lands var ákveðið, í ljósi þess að hún er
ein höfuðbygging landsmanna og Guð-
jóns, að nota íslenskt steiningarefni. Hin
undantekning eru Hnitbjörg Einars Jóns-
sonar myndhöggvara. Þannig fer því, að
eftir 2–3 áratugi verða fá ef nokkur hús
eftir sem bera upphaflega steiningarkápu
Unnið var að því í samráði við NÍ og
UST að lenda málinu, af eða á. Nið-
urstaðan varð sú að taka 50 tonnin við
Hrafntinnusker á hluta af umræddum 8
hekturum. Eftir að sérfræðingar NÍ töldu
alla efnistökuna kleifa við Hrafntinnusker
í samráði við embættismenn UST, var
formlega fengið grænt ljós hjá stofn-
uninni, hjá ríkinu sem eiganda og sveit-
arstjórn sem leyfisgjafa um efnistöku.
UST gerði engar athugasemdir um að
kynningar- eða matsskylda hvíldi á svona
aðgerð.
50 tonnin í Hrafntinnuskeri
UST lagði til strangar starfsreglur
vegna hrafntinnunámsins og var þeim
fylgt. Leyfi til hrafntinnutöku var veitt
verkfræði- og ráðgjafastofunni Línuhönn-
un sem hönnuði viðgerðanna fyrir hönd
Framkvæmdasýslu ríkisins en FSR er
kaupandinn og vinnur í nánu samráði við
alla forsvarsmenn Þjóðleikhússins. Um
efnistökuna sá Flugbjörgunarsveitin á
Hellu og tveir sérstakir umsjónarmenn
fylgdust með verkinu.
Í starfsreglum UST kemur fram að
magnið skuli vera 50 tonn, tekið á af-
mörkuðu svæði á korti frá UST, að miðað
sé við að taka 2,5 kg af fermetra að jafn-
aði (helming tinnunnar) og vinna á 2
hekturum af 8 (0.22% af heildarsvæðinu)
á hinu kortbundna svæði, að bílum sé að-
eins ekið á tilteknum vegslóðum, að nota
megi sexhjól á ógrónum melum á um-
ræddu svæði eingöngu, að rakað skuli yf-
ir tínslustaði og hjólför og að tinnan sé
handtínd. Skýrslu björgunarsveitar um
verkið skal skilað eftir lok þess.
Eftir öllu þessu var farið í einu og öllu
skv. orðum umsjónarmanna.
Kynning og matsskylda
Af sjálfu leiðir að allar aðgerðir á frið-
uðum landsvæðum eru ekki matsskyldar
né heldur útheimta þær allar almenna
kynningu. Stærð og umfang ákveður
slíkt.
Í viðauka við lög og reglugerð sem
varða mat á umhverfisáhrifum fram-
kvæmda eru sett viðmið um hvað skuli
matsskylt. Þar kemur fram að efnistaka
sem raskar meiru en 50.000 fermetrum (5
hekturum) eða 150.000 rúmmetrum skuli
sjálfkrafa fara í mat. Með efnisnámi
þessu er auðvitað átt við mokstur eða
fjarlægingu jarðefna þannig það sjái
verulega á landi en varla hóflegri steina-
tínslu (tinnan á Þjóðleikhúsið er um 20
rúmmetrar). Í viðauka 2 er sagt, undir yf-
irskriftinni námuiðnaður, að efnistöku á
meira en 25.000 fermetrum (2,5 hekt-
urum), eða sem nemi meira en 50.000
rúmmetrum, skuli tilkynna til Skipulags-
stofnunar og spyrjast fyrir um mat-
skyldu. Með hugtakinu efnistaka undir
liðnum námuiðnaður er væntanlega átt
við gerð geila/gryfja í landslag eins og
tölurnar bera með sér. Það skal einnig
gert ef fleiri en einn efnistökustaður
vegna sömu framkvæmdar ná yfir stærra
svæði en 25.000 fermetrar samanlagt (eða
efni nemur meiru en 50.000 rúmmetrum).
Tínsla úr mörgum nokkurra fermetra
flekkjum í misþéttum hrafntinnumel á
alls 20.000 fermetra svæði (þannig að að-
eins er hreyft við hluta þess og teknir um
20 rúmmetrar) er langt innan þessara
marka. Í viðauka 3 er sagt að taka skuli
tillit til nýtingar náttúruauðlinda og gæta
skuli að friðlýstum náttúruminjum og
sérstæðum bergmyndunum. Það var ein-
mitt verkefni NÍ að meta umrætt inngrip
í lausu tinnuna (fjórir þúsundustu hluta
efnis hverfa á tveimur þúsundustu lands),
og áhrif þess. Sem hún og gerði. Mat
eðlilega sem ásættanlegt. UST hlýtur að
hafa talið óþarft að tilkynna verkið til
Skipulagsstofnunar með tilliti til hugs-
anlegs mats á umhverfisáhrifum vegna
þess að umfangið var langt innan viðmið-
unarmarka. Sama má segja um alla aðra
sem að verki komu.
Þetta hrafntinnunám í Hrafntinnuskeri
er ekki herför að náttúruverðmætum.
Hér var verið að nýta náttúruna skyn-
samlega til þess að hlúa að merkum og
einstæðum menningarverðmætum.
úr íslenskum efnum, nema kannski að
einhverjum hluta, hvað þá hrafntinnu.
Viðgerð á Þjóðleikhúsinu
Þjóðleikhúsið hefur látið á sjá að utan í
áratuga veðravolki. Löngu er kominn tími
á víðtækar viðgerðir á ytra byrði þess,
eða með öðrum orðum endursteiningu.
Alþjóðleg hugmyndafræði friðunar felst
meðal annars í því að leitast við að nota
sem mest af upprunalegu efni í lagfær-
ingar friðaðra bygginga, einkum á sýni-
lega hluta þeirra, t.d. útveggi og þök.
Þessi alþjóðlega hug-
myndafræði sýnist gilda hér
á landi þegar menn leggja
sig fram, t.d. eins og við við-
gerðir á Hóladómkirkju
(rauður sandsteinn) og Há-
skóla Íslands (steining). Rök
fyrir þessu eru augljós og
verða ekki tíunduð hér.
Rétt viðgerð á Þjóðleik-
húsinu leiðir til þess að það
verður innan áratuga líklega
eina byggingin í veröldinni,
frumgerðin sjálf, sem stein-
uð er með íslenskum efnum,
þ.á.m. hrafntinnu.
Hrafntinnurannsóknir
Vorið 2005 hafði verk-
fræði- og ráðgjafarfyr-
irtækið Línuhönnun frum-
kvæði að því að safna fé hjá
næstum tug aðila til að fá
Náttúrufræðistofnun Íslands
(NÍ) til að rannsaka þrjá
hrafntinnustaði. Tilgang-
urinn var sá að fá grein-
argott mat á möguleikum til
hrafntinnunáms vegna stein-
ingarviðgerða. Þeim rann-
sóknum lauk sumarið 2006.
Niðurstaðan er m.a. sú að 12.000–
13.000 tonn er að finna af þokkalegri eða
fallegri tinnu sem lausa mola á mörgum
stöðum í og við Hrafntinnusker. Þar er
yfirleitt um ógróna mela og ruðning að
ræða. Hraunið þarna (8 ferkm – 800
hektarar) er víða með hrafntinnuskán og
líka lausum molum. Skánin er misþykk
og þekur ekki hraunið alls staðar en
magnið nemur tugum eða hundruðum
þúsundum tonna. Tinnan liggur líka laus
alllangt út frá hraunjöðrunum. Þannig
dreifist laus tinna og fastar tinnuskánir á
um 900–1000 hektara (9–10 ferkm) svæði
og er það lágmarkstala.
Tinnan veðrast hægt en jafnt úr fasta
berginu, er í verulegu magni undir lausu
yfirborði mela og svo liggur nokkuð af
tinnu undir fönnum og gömlum jöklaleif-
um.
Rannsóknunum var ekki lokið þegar
efnisþörf vegna viðgerða á Þjóðleikhúsinu
varð ljós og var því unnt að nota störf
sérfræðinga NÍ á vettvangi til þess að
meta sérstaklega hvort taka mætti og þá
hvar þau 50 tonn af lausri tinnu sem þarf
til mulnings utan á bygginguna.
Ákvörðun tekin
Samkvæmt náttúruverndarlögum eru
nýlegar gosmyndanir almennt friðaðar, ef
ákvæðið er túlkað rúmt. Milljón ára
gamlar gosmenjar eru það ekki. Þarf
leyfi m.a. Umhverfisstofnunar (UST) til
að nema nýleg gosefni. Ef til vill má deila
um hvort 7.000 eða 20.000 ára gamlar
gosmyndanir teljist nýlegar en hitt er
óumdeilt að hrafntinna er fremur sjald-
gæf. Engum vafa var þess vegna undir-
orpið að tinnunám hvar sem er á landinu
heyrir undir ákvarðanir UST að mati
þeirra sem óskuðu eftir efninu utan á
Þjóðleikhúsið.
Í reglugerð um Friðland að Fjallabaki
segir að ekki megi hreyfa við bergmynd-
unum en að UST geti leyft efnistöku.
NÍ kannaði hrafntinnu víða í og við
Hrafntinnusker og mat nokkra meg-
instaði. Í seinni vettvangsferð einbeittu
menn sér að svæði sem er um 8 hektarar
og aðgengilegt. Metið er svo, að þar liggi
að meðaltali 5 kg af tinnu á fermetra í
bland við annað grjót. Tinnan er í raun í
misstórum flekkjum. Heildarmagnið er
þarna 400 tonn, eða 3,3% af lausu tinn-
unni á þessu svæði einu saman
Náttúruvernd og menning-
arvernd – um hrafntinnu
og Þjóðleikhúsið
Eftir Ara Trausta Guðmundsson
»Hér var ver-ið að nýta
náttúruna skyn-
samlega til þess
að hlúa að
merkum og ein-
stæðum menn-
ingarverðmæt-
um.
Ari Trausti
Guðmundsson
Höfundur er ráðgjafi Línuhönnunar.
undan með góðu fordæmi í anda ný-
samþykktrar mannréttindastefnu
borgarinnar. Þannig verði fólk af er-
lendum uppruna hvatt til að sækja
um störf hjá borginni, það njóti jafn-
ræðis í ráðningarferli og Reykjavík-
urborg bjóði því upp á starfstengt
íslenskunám.
Hlutverk stjórnvalda
Eins og ofangreind framkvæmda-
áætlun ber með sér er hlutverk borg-
arinnar sem stjórnvalds margþætt.
Samhliða aðgerðum er mikilvægt að
afla upplýsinga og þekkingar til að
byggja undir aðgerðir sem stuðla að
farsælu fjölmenningarsamfélagi. Til að
meta árangur mannréttindastefnu
Reykjavíkurborgar, og framkvæmda-
áætlana sem á henni byggjast, leggja
flokkarnir til að reglulega verði gerð út-
tekt á stöðu, líðan og þátttöku innflytj-
enda í Reykjavík.
Reykjavíkurborg ein og sér getur þó
ekki borið ábyrgð á málaflokknum,
heldur verður ríkisvaldið að axla þá
ábyrgð sem því ber. Því skora borg-
arstjórnarflokkar Samfylkingarinnar
og Vinstri-grænna á ríkisvaldið að
mynda þegar í stað heildstæða stefnu í
málefnum innflytjenda hvað varðar
réttindi á vinnumarkaði, endurgjalds-
lausa íslenskukennslu, eflingu trúar-
bragðafræða í grunnskólum, aðgerðir
gegn brottfalli ungmenna úr framhalds-
skólum og úrræði fyrir konur af erlend-
um uppruna sem beittar eru ofbeldi.
Ríkisstjórn Íslands og sveitarfélögin
í landinu þurfa að taka höndum saman
við að vinna gegn aðgreiningu, með
þátttöku og aðlögun að leiðarljósi, í
þágu öflugs og fjölbreytts samfélags 21.
aldarinnar.
u íbúðirnar hafa þeg-
leiri íbúðir verða
unni.
rflokkar Samfylking-
tri-grænna leggja til
ðir haldi áfram á
að áfram verði tekið
ðum um félagslega
gun félagslegra
jörtímabilsins verði
gra íbúða í borginni
erfum hennar.
rflokkar Samfylking-
tri-grænna leggja til
arsvæðum verði
úða ekki undir 20%
hlutfall félagslegra
yfir 10%.
g
andi
g hefur lagt áherslu á
unám og að menntun
tin að verðleikum og
rið unnið gegn for-
innustöðum borg-
nusta Reykjavík-
urkenningu
tarf sitt í þágu fjöl-
05.
ngur verði gerður
um að öllu starfsfólki
rgar standi til boða
ræðsla.
rg gangi áfram á
da í Reykja-
aáætlun
æmdaáætl-
fur verið í
an í haust og
t á mannrétt-
borgarinnar
kkt var á vor-
garstjórn.
Morgunblaðið/Eggert
na skora á ríkisvaldið að mynda þegar í stað heildstæða stefnu
Höfundar eru í borgarstjórnarflokkum
Samfylkingar og Vinstri-grænna.