Morgunblaðið - 06.06.2007, Blaðsíða 34

34 MIÐVIKUDAGUR 6. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
✝ Elías Mar rit-höfundur fædd-
ist í Reykjavík 22.
júlí 1924. Hann and-
aðist á heimili sínu
miðvikudaginn 23.
maí síðastliðinn, 82
ára að aldri. Hann
var sonur Elísabet-
ar Jónínu Bene-
diktsdóttur iðn-
verkakonu og
Cæsars Hallbjörns-
sonar Marar kaup-
manns. Elías ólst
upp hjá ömmu sinni,
Guðrúnu Jónsdóttur frá Álfta-
nesi. Hálfsystkin Elíasar, sam-
feðra, eru Óskar Árni Mar, Sig-
urður Finnbjörn Mar, Kristín Mar
Smith, Ragnar Mar og Vilma
Mar.
Elías ólst upp í Reykjavík.
Hann lauk gagnfræðaprófi í
Reykjavík 1942 og nam við Kenn-
araskóla Íslands fram til ársins
1944. Hann vann sem rithöfundur
og þýðandi frá árinu 1946. Elías
var blaðamaður á Alþýðublaðinu
1945-1946 og Þjóðviljanum 1953.
Þá starfaði Elías um árabil sem
prófarkalesari. Elías var einn
stofnenda Rithöfundasambands
Íslands árið 1974 og
Finnlandsvina-
félagsins Suomi
1949. Meðal rit-
verka Elíasar eru
skáldsögurnar Eftir
örstuttan leik
(1946), Man eg þig
löngum (1949), Vög-
guvísa (1950) og
Sóleyjarsaga (1954).
Meðal ljóðabóka eft-
ir Elías eru Ljóð á
trylltri öld (1951),
Speglun (1977),
Hinumegin við sól-
skinið (1990) og Mararbárur. Úr-
val ljóða 1946-1998 (1999). Smá-
sagnasöfn Elíasar eru tvö,
Gamalt fólk og nýtt: 12 smásögur
(1950) og Það var nú þá (1985).
Smásögur Elíasar hafa verið
þýddar á norsku, færeysku,
þýsku, eistnesku og esperantó.
Elías þýddi og las í útvarp nokkr-
ar framhaldssögur og þýddi einn-
ig um 20 leikrit fyrir útvarp. Þá
þýddi hann verk eftir Georges
Duhamel, Leonid Leonov og
William Heinesen.
Elías verður jarðsunginn frá
Dómkirkjunni í dag og hefst at-
höfnin klukkan 15.
Elsku frændi!
Það er ljúfsárt að kveðja þig. Fyr-
ir þína hönd alls ekki erfitt, þetta var
besta hugsanlega leiðin. Að fá að
deyja heima án mikilla veikinda og
sjúkrahúslegu. Fyrir okkur sem
söknum þín erfitt, en huggun að þú
skyldir geta haldið skýrri hugsun og
reisn allt til enda.
Þú varst hluti af lífi mínu frá byrj-
un og sérstakt samband þróaðist
okkar í milli sem aldrei bar skugga á.
Þegar þú ferðaðist sendirðu mér
póstkort, ég var strax í uppáhaldi hjá
þér. Óteljandi minningar skjóta upp
kollinum, ég staldra við nokkrar. Ég
man þegar ég var sjö ára og fékk
póstkort frá þér, þá varstu í Sovét-
ríkjunum, ég á það enn, þú varst
hluti af uppvexti mínum og tilveru og
seinna unnum við saman í Blaða-
prenti. Ég var að bögglast með að
vilja halda við ættarnafninu okkar
sem afi hafði komið á fót, að því
gefnu að ég myndi eignast börn. Þú
sagðir mér að börn gætu borið ætt-
arnöfn mæðra sinna og varð ég glöð
við. Nokkrum árum síðar fæddist
sonur minn og það kom ekkert annað
til greina en að nefna hann í höfuðið
á uppáhaldsfrænda mínum, svo nú
varstu orðinn Elías Mar – eldri! Ég
gerði mér reyndar ekki grein fyrir
hversu stoltur þú værir af því að
eignast nafna fyrr en það var orðið
staðreynd og þótti mér mjög vænt
um að geta glatt þig á þennan hátt.
Þegar Elías var skírður á sextugs-
afmælinu þínu varstu því miður ekki
viðstaddur því þú hafðir verið búinn
að plana ferð til New York. Á sama
tíma og hann var skírður hér heima
fórstu í kirkju og kveiktir á kerti fyr-
ir hann og sendir okkur svo póstkort
með mynd af kirkjunni.
Á 10 ára afmæli Elíasar yngri,
fyrsta stórafmælinu hans, eins og þú
kallaðir það, fórstu með okkur á
Grillið á Hótel Sögu og það varð eft-
irminnilegt kvöld fyrir margra hluta
sakir. Annan eins öðling hef ég aldrei
fyrirhitt, og þegar Svana fæddist
reyndistu henni líka besti frændinn.
Alltaf var jafngaman að heim-
sækja þig og tala um allt milli himins
og jarðar. Veikindi komu í veg fyrir
að ég gæti komið oft að hitta þig, en
stundirnar voru okkur báðum dýr-
mætar. Mér finnst eiginlega verst að
geta ekki gefið þér stólinn núna,
þennan sem ég var alltaf að kíkja eft-
ir ef ég rak nefið inn í húsgagnabúð.
Ef við eigum eftir að hittast á himn-
um þá verður það mitt fyrsta verk að
fá Jesú til að smíða einn slíkan, svona
hægindastól með stuðningi sitthvor-
umegin við höfuðið. Þá getur þú setið
í honum og ég svíf á skýi og við tölum
um allt milli, já, allt á himni og jörð,
væntanlega.
Það er óraunverulegt fyrir mig og
börnin að hugsa til þess að geta ekki
lengur heimsótt þig, öll póstkortin
geymi ég ásamt bókunum, árituðum
með þinni einstöku rithendi, þessir
hlutir eru forgengilegir og allt það,
en ómetanlegir fyrir okkur.
Við kveðjum þig með söknuði og
þakklæti. Minning þín lifir í hjörtum
okkar, elsku frændi.
Birna, Elías og Svana Mar.
Elías Mar var leiðsögumaður
minn í ferð til þeirrar tíðar sem ég
hélt að væri að eilífu horfin. Fyrir
þann sem leitaði einhvers til að leiða
sig áfram í leit eftir liðinni tíð var
enginn Elíasi fremri. Á tímum þegar
við svo mörg virðumst leggja okkur
fram um að sóa því skeiði sem okkur
hefur verið útdeilt var samræða við
Elías afturhvarf til hins umhyggju-
sama lífs. Öllum spurningum mínum
um afa minn, Sigurð, og bróður hans,
Þórð Sigtryggsson, svaraði hann af
takmarkalausri nákvæmni og hlýju.
Samtöl okkar urðu að slíku tíma-
flakki að mann sundlaði. Elías kippti
mér með sér langt aftur til mér
óþekktra daga uppruna míns og
hann vakti til lífsins það löngu liðna.
Elías talaði sænsku við mig og
mælti þannig að ljóst var hve slung-
inn málamaður hann var. Hann leit-
aði stöðugt réttu orðanna og þegar
hann leitaði ekki í fórum minnisins,
starandi út í þá reykjarþoku sem æv-
inlega umlék hann, þá horfði hann
ákveðinn á mig til að fullvissa sig um
að ég hefði skilið hann.
En Elías var ekki aðeins leiðsögu-
maður í landslagi minninganna.
Hrollkalda maídaga í fyrra fór hann
með okkur í tvær ferðir um Reykja-
vík. Hann vildi sýna okkur gröf föð-
urforeldra minna í gamla kirkju-
garðinum og gröf Þórðar í Fossvogi.
Ég gleðst yfir því að eldri dóttir mín,
Alva, var með okkur til að flytja
þessa minningu áfram. Við sem vor-
um með í för, Alva, Hildur Finns-
dóttir og ég, munum alla tíð minnast
hins brothætta Elíasar sem íklædd-
ur þunnum jakka í ískuldanum gekk
þolinmóður með okkur á milli leiða.
Það var afrek sambærilegt við að
klífa Öræfajökul. Við munum einnig
minnast þess hve létt honum var og
hve ánægður hann var þegar hann
að lokinni gönguferð gat sest í stól-
inn sinn heima. Það var líklega þrátt
fyrir allt í þeim stól sem hann ferðað-
ist lengst í víðum hugarheimum.
Þegar sú frétt barst mér að Elías
væri úr heimi farinn fylltist ég sorg
yfir vinarmissi. En sorgin er blönduð
þakklæti fyrir að hafa fengið að
kynnast Elíasi. Nafn hans mun lengi
verða í minnum haft í fjölskyldu okk-
ar.
Jón Sigtryggsson og fjölskylda,
Stokkhólmi.
Minningin var skýr og björt þótt
hún lifði kannski fremur í draumi og
þrá en veruleikanum; hlýja, ilmur,
snerting, engin mynd. Snáðinn er
ekki ársgamall, situr í kjöltu ungu
konunnar við gamla orgelið. Þannig
mundi Elías Mar móður sína, Elísa-
betu Jónínu Benediktsdóttur, sem
lést úr bráðaberklum þegar hann var
ársgamall, og 6 dögum betur. Org-
elið skipar enn öndvegi í stofunni á
Birkimel 6A. Amma Elíasar, Álft-
nesingurinn Guðrún Jónsdóttir, ól
drenginn upp. Hún var minnug
kona, sagði Elíasi sögur af höfðingj-
um og skáldmæringum 19. aldar.
Þegar hún horfði á Grím þeysa hjá í
ljósaskiptunum, en stjörnur hröpuðu
undan hófum. Tíminn vildi einhverra
hluta vegna ekki tengja sig við þetta
fólk. Móðir Elíasar var næstum ung-
lingur þegar hún dó, og amma hans
frestaði elli sinni í tæpa tvo áratugi
svo hún gæti komið honum til
manns. Sjálfur sagði hann við mig
nokkrum dögum fyrir andlátið að við
værum eiginlega jafnaldrar. Átti við
að áhugamálin, og umræðuefnin,
eyddu árunum milli okkar. Þar
skjátlaðist honum. Elías Mar var
miklu yngri maður en ég. Hann vakti
yfir menningu samtímans, og at-
burðum, af ástríðu þátttakandans.
Við kynntumst fyrir réttum 20 ár-
um. Á Þjóðviljanum vitaskuld þar
sem hann mótaði málstefnuna ára-
tugum saman. Á þriðja eða fjórða
vinnudegi stóð hann allt í einu í gætt-
inni, kominn ofan úr kjallara þar sem
prófarkalesari átti athvarf, og drap
létt á dyrastafinn. Ég leit upp og sá
útrétta hönd, fingurnir langir og
grannir. Þannig hófst vinátta okkar
Elíasar. Á næstu árum kenndi hann
mér íslensku. Blaðagreinar sem
menn dáðust að fyrir stílsnilld höfðu
stundum verið algjört leirburðar-
stagl áður en Elías fór um þær töfra-
höndum, leiðarar og ljóðrænar smá-
greinar þar sem höfundur flúraði
mál sitt með gullinkambi og fimb-
ulfambi hrepptu maklegan niður-
skurð og umorðanir. Andi Fjölnis-
manna sveif yfir vötnum.
Elías tefldi endataflið eftir sínu
höfði, listavel. Á útmánuðum lá hann
á lungnadeild Fossvogssjúkrahúss,
þaðan fór hann á öldungadeild
Landakotsspítala. Í fyrstu kunni
hann ekki illa við sig þar. En svo fór
að dvölin varð honum um megn.
Hann hringdi í mig miðvikudaginn
18. apríl og bað mig um að koma
strax. Þegar ég settist hjá honum
sagðist hann vilja fara heim. Sum-
ardagurinn fyrsti leið, en daginn eft-
ir útskrifaði hann sig sjálfur, í trássi
við lækna, og við héldum burt. Á
Birkimelnum leið honum best, hjá
orgelinu, bókunum og ösku-
bakkanum. Hann var ekki fyrr kom-
inn inn úr dyrunum en hann settist
niður, stakk sígarettu í munnstykki
og kveikti í henni. Reykurinn liðaðist
um stofuna, fölbrúna veggi og loft.
Gráskeggjaður öldungur. Kraftarnir
á þrotum, en andinn vakti sem fyrr.
Daginn áður en hann dó var mjög af
honum dregið. Ég bauðst til að
hringja á sjúkrabíl. Aldrei þessu
vant tók hann því ekki fjarri. Vildi
bara klára sígarettukartonið. Klára
kartonið? Þú varst að opna fyrsta
pakkann! Það eru 199 sígarettur eft-
ir. Satt segirðu frændi, svaraði Elías,
við ákveðum þetta á morgun.
Kristófer Svavarsson.
Veitingahúsið Laugavegur 11 var
upp úr 1950 og um 10 ára skeið
helzta athvarf fjölmargra lista- og
menntamanna og annarra heppn-
aðra og misheppnaðra einstaklinga,
smáþjófa og sérvitringa, ritstjóra og
blaðamanna og hálfruglaðs fólks.
Hommaklíkan svokallaða á
Laugavegi 11 var sveipuð þeirri dul-
úð, sem fordómar einir fá skapt í
litlu, hálfmóðursjúku umhverfi. En
þessi litla klíka dró samt að staðnum
marga forvitna góðborgara sem
komu eingöngu í þeim tilgangi að líta
augum það sem á þessum árum var
kallað kynvillingar.
Þórður Sigtryggsson organisti var
einn í þessum hópi. Hann hafði um
áratuga skeið kennt orgelleik í
Reykjavík, fádæma kúltíveraður
maður, en mjög hreinskiptinn og
beinskeyttur. Það var almælt að
hann væri fyrirmynd organistans í
Atómstöð Kiljans í bland við Erlend í
Unuhúsi. Hann var góðkunningi
Nóbelskáldsins, hafði skrifazt á við
hann fyrr á árum og hafði sitthvað út
á hann að setja. Hann var mikill vin-
ur Ragnars í Smára, sem var helzti
styrktarmaður margra þeirra sem
sóttu kaffihúsið á Laugavegi 11. Elí-
as Mar skáld hafði sett saman þátt
um Þórð organista og Ragnar gaf
hann út í örlitlu upplagi. Elías hafði
einnig skrifað margt niður eftir
Þórði, – minningar hans um samtíð-
armenn, – en flest af því var of
mergjað til að koma fyrir almenn-
ingssjónir.
Þórður Sigtryggson var víðlesinn
heimsborgari sem vitnaði títt í
franskar bókmenntir og hló hvellum,
ísmeygilegum hlátri, sem vakti alltaf
athygli á staðnum. Ungir menn voru
honum ánægjuleg samvera, hann
talaði til þeirra tvíræðum orðum og
horfði á þá stingandi augnaráði
þannig að ókunnugir komust í hrein-
ustu vandræði.
Elías Mar var á þessum árum
meðal þekktustu íslenzkra rithöf-
unda. Eftir hann lágu nokkrar skáld-
sögur, sem vakið höfðu miklar vænt-
ingar. Hann var tíður gestur á
kaffihúsinu. Elías var mjög hávaxinn
og tággrannur, rauðbirkinn á hár og
gekk í salinn fáskiptinn á svip og
sjálfum sér nægur. Hann þótti á
þessum árum með aldularfyllstu fyr-
irbrigðum í menningarlífinu. Þeir
sem höfðu upplifað þá sælu að kom-
ast í partí til Elíasar Mar voru á
þessum árum í hávegum hafðir – og
jafnan spurðir spjörunum úr um öll
þau fádæmi sem sögð voru gerast í
þeim samkvæmum.
Þeim sem til þekktu af eigin raun
var Elías Mar ákaflega elskulegur
og kurteis gestgjafi. Hann var vel
lesinn í erlendum bókmenntum,
hafði mikinn áhuga á stjórnmálum
og glögga þekkingu á mannlegu eðli.
Hann var mjög ákjósanlegur fé-
lagsskapur ungra manna og kvenna,
enda löðuðust að honum á þessum
árum ýmsir þeirra sem síðar hafa
látið til sín taka í íslenzkri menningu,
rithöfundar, gagnrýnendur, málarar
og tónlistarmenn, og var Elías öllum
þessum aðiljum ráðhollur félagi, sem
studdi þá til góðra verka. Elías Mar
var á þessum tíma eitt helzta fórn-
arlamb kjaftagangsins og bæjarslúð-
ursins í henni pínkulitlu Reykjavík.
Hann var, að sögn, alveg stórhættu-
legur maður og agalega dónalegur.
Fyrir þetta varð hann ennþá meira
spennandi hjá ævintýraþyrstum
ungmennum sem kynntust honum
að einum saman drengskap og eð-
allyndi.
Elías Mar fékk mjög neikvæða
dóma hjá einum gagnrýnanda fyrir
skáldverk sitt, Sóleyjarsögu, sem út
kom á þessum árum. Hann tók þetta
svo nærri sér, að hann sneri frá rit-
störfum um langa hríð og vann
lengstum eftir það við prófarkalest-
ur hjá Þjóðviljanum og ritstjórn hjá
Ragnari í Smára.
Eitt af fallegustu ævintýrum lífs-
ins eru kynnin og vináttan við Elías
Mar skáld. Hann var undrafuglinn,
sem undi alla tíð einn í bjargi sínu og
stundaði þaðan rannsóknir sínar á
sjónarspili mannlífsins. Hann lifði
alltaf dularfullu lífi – þannig vildi
hann hafa það. Skáldverk hans áttu
gengi að fagna, en margan bezta
skáldskap sinn skrifaði hann bara í
hugi vina sinna. Og honum fannst
það allt í lagi.
Hvíli hann í friði.
Bragi Kristjónsson.
Mikið urðum við, sem vorum að
frelsast til skáldsagnalesturs fyrir
nær sextíu árum, fegnir því að fá í
hendur Vögguvísu Elíasar Mar.
Skáldsagan íslenska var, með hálf-
um huga þó, rétt að flytja sig í bæinn
– með sveitapiltum í aðalhlutverk-
um, síhorfandi um öxl til þess heims
sem þeir höfðu kvatt. En hér var
komin „fyrsta skáldsagan sem var
Reykjavík“ eins og Sigfús Daðason
komst að orði, hér lásum við um okk-
ar jafnaldra á flakki milli bíóa, kaffi-
húsa og kannski óvæntra fylliría,
raulandi sjálfir Tsjíbaba eins og
Bambíno smákrimmi og reynandi að
sletta ensku og heimasmíða slang til
brúkunar í okkar einkaheimi eins og
Vögguvísuliðið.
Ekki þótti mér verra að fljótlega
komst ég að því hver höfundurinn
var: Við brunuðum í sömu lest til
Búkarest á æskulýðsmót – ég mesti
græningi og smáþorpari, Elías vel
sigldur heimsmaður og hafði skrifað
þrjár bækur, hugsið ykkur! Þetta
varð nú allt til þess að ég skrifaði í
menntaskóla mína fyrstu ritgerð um
íslenskar bókmenntir um fyrstu
þrjár skáldsögur Elíasar – af kot-
roskinni dómfýsi byrjandans, sem
við höfðum gaman af að rifja upp síð-
ar. Og höfðum ærinn tíma til þess:
Þegar ég kom á Þjóðviljann var Elí-
as þar fyrir og las prófarkir af þeirri
aðgát og vandvirkni sem hann vildi
að menn sýndu í umgengni við ís-
lenska tungu. Í vinnu og eftir var
mér sem öðrum gott og uppbyggi-
legt gaman að setjast á tal með
Elíasi, sem var margvís samræðu-
listamaður, næmur á tíðindi sem
urðu nær og fjær og alla tíð reiðubú-
inn til að rýna á sinn eigin hátt í sam-
hengi hlutanna. Við áttum mörg um-
hugsunarefni sameiginleg – pólitík,
örlög bókanna, og svo kynni okkar af
einhverjum fágætasta persónuleika
landsins, Þórði Sigtryggssyni, sem
kemur við sögu hér og þar í bókum
sem við létum frá okkur fara. Elías
var vinstra megin í tilverunni og um
leið maður sem umgekkst hug-
myndatísku jafnt sem tign og frægð
af því frelsi sem að innan kemur. Það
var hann sem skrifaði grein um
Brekkukotsannál Halldórs Laxness
og veitti nýbökuðu Nóbelsskáldi
nokkrar átölur fyrir að gleyma sér í
fortíðarangurværð í stað þess að tak-
ast á við grimman samtíma.
Elías varð fyrir vonbrigðum með
það hvernig staðið var að útgáfu og
fjallað um fjórðu skáldsögu hans,
Sóleyjarsögu, sem er um margt
merkileg leiðsögn um hugarheim
eftirstríðsára, og gerðist hann af-
huga skáldsögunni. Hann vann á
Þjóðviljanum, sem fyrr segir, og
varð á sinn elskulega og hógværa
hátt að eins konar segulmiðju í þeirri
sérstæðu stórfjölskyldu sem þar
varð til. Þar eignaðist Elías trygga
vini af nýrri kynslóð sem hugsuðu
síðar afar vel um hann í elli hans og
veikindum. En á seinni árum tók
hann aftur að senda frá sér bækur,
smásagnasafn – og ljóðasöfn og sló á
marga strengi svo vel að eftir verður
munað. Hann orti gamankvæði í
fornum stíl, ádrepur og heimsósóma
um heimska þjóð sem „litterert létt-
djús, lepur úr plastkrús“, margræð
og djúpskyggn kvæði um hin
stærstu mál. Einnig vina minni og
einlæg minningaljóð – m.a. um fjár-
sjóði sem enginn mundi frá honum
taka eins og bernskujólin hjá ömmu
hans sem ól hann upp móðurlausan.
Kvæði hefur Elías ort um þá sem
týndust og gleymdust „undir svörtu-
loftum fordómanna“ og þar segir:
En hvaðeina hefur sinn tíma
og jafnvel haf þagnar og gleymsku
skilar aftur feng sínum
á þessa ókunnu strönd …
Hér stíga þeir upp úr bylgjunum
síungir
síkvikir í skini morgunsins
Ljóma nýrrar aldar
slær á brosmild andlit þeirra.
Með þessu fagra upprisustefi kveð
ég góðan vin og félaga sem við eigum
margt og mikið að þakka.
Árni Bergmann.
Elías Mar gaf sér jafnan góðan
tíma til þess sem hann tók sér fyrir
hendur; hann var hægur í hreyfing-
um, talaði rólega og yfirvegað, var
lengi að matast og hann átti mun
lengri ævi en ætla hefði mátt af lífs-
háttunum, sem voru nú ekki þeir
allra heilsusamlegustu. Hann var
hins vegar snöggur að lesa prófarkir
en þar með er allt upptalið sem
bendlaði Elías við hraða. Hann gaf
sér því góðan tíma til þess að leiða
mér fyrir sjónir hvað ég vissi lítið um
móðurmálið – þvert á það sem ég
hafði haldið sjálfur – og kenndi mér í
leiðinni að lesa prófarkir sem og til-
hlýðilega virðingu og umgengni við
prentað mál, ásamt Andreu frænku
minni Jónsdóttur, Atla Magnússyni
og öðru góðu fólki í Blaðaprenti vet-
urinn 1976-1977.
Svo vel tókst þeim til með uppeld-
ið og kennsluna að veturinn eftir
álpaðist ég til þess – án þess að hafa
ætlað mér það sérstaklega – að finna
Elías Mar