Morgunblaðið - 23.07.2007, Síða 25

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 23. JÚLÍ 2007 25
skemmtilegustu sem ég hef kynnst,
fæ enn hláturskast þegar ég sé fyrir
mér samkomu þar sem við lásum úr
nýútgefnum jólabókum fyrir hóp af
gamalmennum undir rjáfri á einu af
elliheimilunum og við ætluðum ekki
að rata niður aftur.
Það er skrítið til þess að hugsa að
hringja á bjöllunni á Tjarnargötunni
og eiga ekki von á brosandi faðmlagi
Baldvins um leið og vísað er til stofu;
„spjallaðu við frú Vigdísi meðan ég
næ í kaffi“, alltaf á hlaupum og alltaf
að umfaðma gesti og gangandi en
engu að síður hlustandi, fræðandi og
flettandi upp. Saman voru þau hjónin
eins og akademía, hafsjór af fróðleik.
Ekkert fór framhjá þeim af menning-
arviðburðum samtímans. Heimili
þeirra, prýtt því besta í íslenskri
myndlist og bókmenntum, er mikið
menningarheimili þar sem lágkúra
nútímagræðginnar hefur aldrei kom-
ist inn fyrir dyr.
Við Þorvaldur sendum fjölskyld-
unni allri okkar innilegustu samúðar-
kveðjur.
Elísabet Brekkan.
Baldvin Halldórsson, leikari og
leikstjóri, andaðist föstudaginn 13.
júlí kl. 14. Banamein hans var MND-
sjúkdómur, kallaður hreyfitaugunga-
hrörnun.
Viðkynning okkar og samvinna
hófst líklega 1951, en þá var hann ný-
ráðinn leikari við hið unga Þjóðleik-
hús Íslands. Og hún jókst seinna, er
ég sjálfur hóf störf í Þjóðleikhúsinu.
Mér fannst til um það, þegar hann af
þessu tilefni bauð mér, þessum
unga leikara, heim til sín og konu
sinnar, Vigdísar Pálsdóttur, í form-
legan kvöldverð.
Baldvin leikstýrði einni áhrifarík-
ustu sýningu Þjóðleikhússins árið
1957.
Leikritið var byggt á dagbók Önnu
Frank, gyðingastúlku, sem dvaldist
ásamt fjölskyldu sinni o.fl. í felum í
Hollandi fram undir lok seinni heims-
styrjaldarinnar. Hann valdi mig í eitt
hlutverkanna og má það vissulega
teljast upphaf ferils míns við Þjóðleik-
húsið. Í næstum hálfa öld unnum við
síðan saman við Þjóðleikhúsið, ýmist
sem leikarar eða sem leikari og leik-
stjóri. Baldvin tók að sér leiklistar-
kennslu við Þjóðleikhússkólann og
varð þar aðalkennarinn. Eiginkona
mín Brynja Benediktsdóttir minnist
hans þar sem eins bezta kennara síns
og í leikstjórn kallar hún hann sinn
„Mentor“.
Fáir hafa gagnrýnt mig og störf
mín af meiri nákvæmni en hann en þó
einarðlega og vissulega var maður
ekki alltaf þakklátur eða ánægður og
fyrir gat komið, að það þykknaði í
manni, en Baldvin var ekki þeirrar
gerðar að geta ekki unnið með
fólki, án þess það væri síbrosandi
framan í hann daglega. Hins vegar
gat hann vissulega sjálfur á góðri
stundu brosað breitt og fylgdi þá
gjarnan „elskan mín“ við hvern sem
var, að því er manni virtist, en svo var
þó reyndar ekki. Af hljómi og tóni
raddblæsins gat maður ráðið hvort
ánægja og hrós lá að baki ávarpinu
eða e. t. v. eitthvað allt annað. Við urð-
um góðir vinir.
Baldvin sinnti félagsmálum leikara
og var formaður félags þeirra um
skeið. Hann var ósérhlífinn og vann
ötull að viðgangi og virðingu sinnar
stéttar.
Ég vil í þessum fáu línum kveðja
Baldvin og þakka honum samstarfið
og forsjóninni er ég þakklátur, að
hafa fengið að vinna með honum oft
og iðulega allan þennan tíma. Ekkju
hans Vigdísi Pálsdóttur og börnum
þeirra samhryggist ég innilega við
fráfall maka og föður, sem vissulega
var fjölskyldurækinn og umhyggju-
samur. Fyrir leikhúsfræði framtíðar
er ferill Baldvins stór hluti leiklistar-
sögu Íslands í hálfa öld.
Erlingur Gíslason.
Nú grætur mikinn mög
Mínerva táragjörn.
(Jón Þorláksson)
Baldvin Halldórsson er horfinn veg
allrar veraldar. Sjálfsagt duldist fáum
að þar sem hann var fór mikill lista-
maður. Honum var gefin snilligáfa
leikarans. Ógleymanlegur er hann í
ýmsum hlutverkum, stórum og
smáum. Og hann var meira en venju-
legur leikari. Engan hef ég vitað
skynja hvers konar list næmari huga.
Honum reyndist auðvelt að greina
á milli góðrar listar og fíflskapar og
sýndarmennsku. Því var hann af-
burðasnjall stjórnandi og veittist létt
að breyta góðum skáldskap í lifandi
sviðsverk. Þess vegna var hann líka
slíkur upplesari að vel gerðir textar,
bundnir sem óbundnir, öðluðust nýtt
líf í túlkun hans. Þar kom og til skil-
yrðislaus ást hans á íslenskri tungu,
upprunalegt, vestfirskt tungutak og
næmur skilningur á blæbrigðum
málsins og hrynjandi.
Við Baldvin kenndum saman í
Tækniskóla Íslands í tvo áratugi.
Samvinna okkar var náin og snurðu-
laus. Það var gaman að starfa með
honum. Hann var mannþekkjari eins
og góður leikari hlýtur að vera, glögg-
skyggn á kosti nemenda og óþreyt-
andi að leiðrétta og leiðbeina um það
sem betur mátti fara. Ég hygg að
kennarar hafi saknað hans er hann
hvarf frá störfum sakir aldurs og
minnist hans nú með virðingu og
þökk.
Þá munu félagar hans í Karli I.
sakna góðs vinar og minnast þess að
hann brá listrænum ljóma yfir marga
sumarferðina.
Mestu skiptir samt hversu gegn-
heill maður Baldvin Halldórsson var.
Samkennd hans með „Ástu Sóllilju á
jörðinni“ var grómlaus og sönn. Jarð-
sambandið var traust. Hann sá í
gegnum hræsni og framagirni stjórn-
málamanna, útrásarkappa og fjöl-
miðlaflóna. Hann gerði sér til að
mynda ljóst að Atómstöð Halldórs
fjallar ekki aðeins um fimmta áratug-
inn heldur um okkur hér og nú að
breyttu breytanda. Það var hressandi
að hitta hann og bera saman bækurn-
ar þegar stjórnmálahetjurnar voru
hvað ákafastar við að sverja og svíkja.
Baldvin Halldórsson var tryggur
vinur sem gott var að eiga að. Við
Björg þökkum fyrir okkur og sendum
frú Vigdísi og öðrum ástvinum sam-
úðarkveðjur þegar snillingurinn okk-
ar allra hefur nú lagt á þær leiðir þar
sem „fegurðin mun ríkja ein“.
Ólafur Haukur Árnason.
Það var lygilega sterkur svipur
með okkur Baldvini Halldórssyni,
reyndar svo sterkur að ýmsir fóru
iðulega mannavillt í samskiptum sín-
um við okkur. Í beinu framhaldi af
þessu langar mig til að rifja upp smá-
atvik sem gerðist fyrir meira en hálfri
öld. Morgun nokkurn er ég átti leið
fram hjá gamla kirkjugarðinum hitti
ég eldri mann sem ávarpaði mig
býsna kumpánlega með þeim orðum
er hér fara á eftir: „Komdu ævinlega
sæll og blessaður, Baldvin minn. Þú
ert fyrir löngu hættur í prentverkinu
eins og ég og kominn á kaf í leik-
listina, er það ekki?“
Mér þótti ekki taka því að leiðrétta
gamla prentarann og eftir um það bil
tíu mínútna spjall sleit ég samtalinu
með þessum orðum um leið og ég leit
á úrið mitt: „Ég er víst að verða of
seinn á æfingu í Þjóðleikhúsinu.“
„Allt í lagi vinur minn og megi Guð
fylgja þér alla tíð, Baldvin minn.“
Þetta er í einasta skiptið sem ég leyfði
mér að stelast í föt tvífara míns. Þetta
var vitanlega eins og hvert annað
grín. En annars í alvöru talað þá er
það ekki allra að fara í fötin hans
Baldvins Halldórssonar.
Enda þótt hann hafi ekki viljað
þiggja silfrið okkar á sínum tíma var
hann engu að síður gull af manni, nán-
ar tiltekið listamanni, og er það hér
með undirstrikað. Um það eru fleiri
orð óþörf.
Við hjónin sendum konu hans og
börnum okkar innilegustu samúðar-
kveðjur.
Halldór Þorsteinsson,
skólastjóri Málaskóla Halldórs
og fyrrverandi leikdómari.
„Það er maður, og maðurinn kemur
heim til heim til sín og manninum er
kalt. Hann er svangur og hann er
haltur! Hann kemur heim til sín, og
þá er annar í rúminu hans. Hurðin
skellist aftur, og hann stendur fyrir
utan. Maðurinn heitir Beckmann og
er þýskur hermaður og stríðsfangi,
einn þeirra mörgu sem ósigur biðu við
Stalingrad. Það er engum heiglum
hent að lýsa dauðagöngu Beckmanns,
hins marghrjáða stríðsfanga, hann er
alltaf á sviðinu og talar án afláts, segir
meginið af því sem sagt er í leiknum –
það er mikil þrekraun hverjum leik-
ara, líkamleg og andleg. En Baldvin
Halldórsson stóðst þá raun og vann
mikinn og ótvíræðan sigur. Útlit hans
og látbragð hæfa hlutverkinu sem
best má verða, hann er annarlegur
gervimaður, fljótslík, hörmuleg aftur-
ganga; alger uppgjöf og myrkt von-
leysi skína af svip hans og hreyfing-
um, og framkoman er jafnan eðlileg
og sönn, hvort sem hann skreiðist um
fljótsbotninn eða haltrar húsa á milli,
soltinn, blautur og kaldur. Svo einlæg
og markviss og sönn er túlkun Bald-
vins á sögu hins dauðadæmda, glat-
aða æskumanns að öllum hlýtur að
ganga til hjarta, það duldist ekki á
frumsýningu verksins.“ (Úr leiklist-
argagnrýni Ásgeirs Hjartarsonar í
Þjóðviljanum um leikritið Lokaðar
dyr eftir Wolfgang Borchert, frum-
sýnt í Þjóðleikhúsinu 2. nóvember
1954.)
Fallinn er frá einn af merkustu
listamönnum þjóðarinnar, leiklistarf-
römuður sem kom fram á sjónarsvið-
ið eftir seinna stríð og mótaðist með
lýðveldinu unga. Æviverk hans er í
senn fjölbreytt og stórt í sniðum og
ber vott um næmt innsæi, ástríður og
gáfur á sviði leiklistar.
Kynni mín af Baldvini og Dísu hóf-
ust í æsku en mikill vinskapur og
samgangur var á milli þeirra og for-
eldra minna, Ásgeirs Hjartarsonar og
Oddnýjar Ingimarsdóttur. Þau áttu
skap saman enda sameiginlegur
áhugi á menningu og listum, vináttan
var fölskvalaus og traust sem aldrei
bar neinn skugga á hvað sem gekk á í
lífinu.
Já, þetta var krítísk fjölskylda, á
sama hátt var hún skemmtileg og lif-
andi og engin hálfvelgja á þeim bæ.
Talað var af einurð og hreinskilni um
menn og málefni og hvar sem bar nið-
ur var Baldvin hafsjór af fróðleik.
Auk þess var hann hagleikssmiður en
það var unun að koma í heimsókn á
Tjarnargötuna og fylgjast með upp-
byggingu þess merka húss. En fyrst
og fremst minnist ég Baldvins sem
ljúfs manns og góðs, einlægs og heið-
arlegs í samskiptum.
Árin liðu og ég kom ekki eins oft í
heimsókn og ég hefði átt að gera,
sumpart vegna langdvala minna í
austurvegi. Nú síðast hafði ég með í
farteskinu karlkyns Noh-grímu frá
elsta leikhúsformi Japana, sem enn í
dag er jafn sterkt og töfrandi, og
hugðist færa Baldvini að gjöf. – En ég
kom degi of seint. Ég bar þó ekki
neina dauðagrímu undir höndum
heldur leikhúsgrímu sem kemur til
með að verða sett upp á ný andlit
nýrra leikara og þannig mun listin
halda áfram að lifa, mann fram af
manni, svo lengi sem við búum í sið-
menntuðu samfélagi. Baldvin lagði
sannarlega þar sitt lóð á vogarskál-
ina, okkur sem eftir lifum til heilla.
Ég votta Dísu og fjölskyldu mína
dýpstu samúð og virðingu.
Halldór Ásgeirsson.
Það er ekki gaman að hugsa til þess
að nú kemur ekki lengur á móti mér á
leiksviði lífsins séntilmaðurinn sjálfur
með kankvíst bros á vör, hallar undir
flatt, réttir fram hönd til að heilsa og
segir „nei, frú Máááríááá!“ eins og
væri það alveg sérstakur heiður og
mikil hátíð að rekast á mig af öllum
mönnum og þyrfti því að nota sér-
hljóðana til fullnustu.
Lengi þekkti ég rödd Baldvins
Halldórssonar aðeins úr fjarlægð. Ég
var sex ára þegar ég sá hann fyrst á
sviði og sennilega höfum við um svip-
að leyti gengið saman í fyrsta maí-
göngu þótt ég vissi það ekki þá. En
við áttum þetta tvennt sameiginlegt:
leikhúsið og að eiga rætur í sömu
menningu, svo óhjákvæmilega kom
að því að við hittumst oft síðar á lífs-
leiðinni og milli okkar yrði góður
kunningsskapur. Ekki spillti þeim
kunningsskap að á tímum rétthugs-
unar gat maður á spjalli við hann leyft
sér að vera svolítið írónískur og tala í
gátum.
Baldvin Halldórsson naut þeirra
forréttinda að vera einn af fremstu
leikurum Þjóðleikhússins á einu
mesta blómaskeiði íslensks leikhúss.
Á þeim tíma er leikhúsið var hluti af
sjálfsmynd þjóðarinnar og það var
helgistund að hlýða einu sinni í viku,
og ef guð lofaði í þrjár klukkustundir,
á leiklist í útvarpi. Og þá skipti máli
bæði á sviði og öldum ljósvakans hvað
var sagt og hvernig. Hvernig var list
sem Baldvin ræktaði og kunni öðrum
leikurum fremur.
Ekki er gott að muna hvenær rödd
listar sem fylgt hefur manni ævilangt
hafði mest áhrif eða hljómaði skær-
ast. Hún situr bara í bakhöfðinu og
stjórnar stundum för án þess að
nokkurn gruni. En oft kemur upp í
huga minn vitsmunalegur samleikur
hans og Þorsteins Ö. Stephensen í
Jóðlífi eftir Odd Björnsson í Lind-
arbæ á sjöunda áratugnum. Og aldrei
gleymi ég heldur túlkun hans á hirð-
fíflinu í Lé konungi í leikstjórn Hov-
hannes árið 1977. Agndofa horfði ég
þar á að sá sem ég hafði haldið að
væri fyrst og fremst meistari í að
leika sér með orð var einnig fimleika-
maður. Fátt situr því eftir í minningu
af þeirri glæsilegu sýningu nema leik-
mynd, lýsing og leikafrek Baldvins.
En, góða mín, allt þetta og meira til
vissi séra Jens heitinn á Setbergi, get
ég nú heyrt hann segja, svo ég kveð
Baldvin Halldórsson með virktum
eins og ætíð og þakka samfylgdina.
María Kristjánsdóttir.
Veturinn 1962 voru eitt hundrað ár
liðin frá því leikrit Matthíasar Joch-
umssonar, Útilegumennirnir, var
frumsýnt í Gildaskálanum í Reykja-
vík. Forystumenn Listafélags
Menntaskólans í Reykjavík ákváðu
að minnast þessa afmælis með því að
færa leikinn upp að nýju í eins upp-
runalegu formi og kostur væri. Sviðs-
reynsla þess sundurleita hóps, sem
hóað var saman af þessu tilefni, var
lítil eða engin og ekki mun neinn þátt-
takandi í þessari sýningu hafa lagt
fyrir sig leiklistarstörf síðar á lífsleið-
inni. Því mætti ætla að þessi viðburð-
ur hafi þótt litlum tíðindum sæta og
væri best gleymdur. Svo fór þó ekki,
heldur tókst sýningin með miklum
ágætum og vafalaust er að allir, sem
áttu hlut að henni, minnast hennar
með gleði og nokkru stolti.
Þessi árangur var framar öllu því
að þakka að Baldvin Halldórsson,
sem þá þegar var þjóðkunnur leikari
og leikstjóri, var fenginn til að koma
mynd á sýningaráformin. Baldvin
hreif alla nærstadda þegar á fyrsta
fundi með hlýju, ljúfmennsku og fá-
gætu skopskyni og var einstaklega
lærdómsríkt að fylgjast með störfum
hans við leikstjórnina. Baldvin gaf
held ég aldrei fyrirmæli en náði eigi
að síður að kalla fram það besta, sem
unnt var að búast við, frá hverjum
einstökum þátttakanda. Baldvin
gerði sér einnig grein fyrir því að
þetta viðfangsefni gæti því aðeins
blessast að menn fengju fyrst og
fremst að vera þeir sjálfir. Eðli máls-
ins samkvæmt var skoplegur heild-
arsvipur á sýningunni og enn þann
dag í dag, eftir 45 ár, kallar minningin
um einstakar persónur og atriði leiks-
ins fram hlátur innra með þeim, sem
áttu einhvern þátt í þessu viðfangs-
efni.
Þarna kristölluðust bestu eðlis-
kostir Baldvins, sem auðvitað hafa
notið sín miklu ríkulegar í stærri við-
fangsefnum fyrr og síðar, hin djúpa
virðing fyrir listinni ásamt ríku stolti
listamannsins, alúð við hvert verk,
stórt sem smátt, mannúðleg sýn,
kímnigáfa, hjartahlýja og mannskiln-
ingur. Þannig hefur Baldvin birst al-
þjóð á sviði, í kvikmyndum og við
snilldarupplestur, en þeir, sem stóðu
honum nær, geta vitnað um birtingu
þessara sömu eiginleika hins greið-
vikna, verklagna, hollráða og um-
hyggjusama vinar.
Baldvin Halldórsson er kvaddur
með trega og þakklæti. Blessuð sé
minning hans.
Þorbjörn Broddason.
Baldvin Halldórsson var þjóðar-
eign sem ástsæll leikari og upplesari.
Persónulegar minningar mínar tengj-
ast einkum námskeiðum hans í fram-
sögn og ljóðalestri á vegum Lista-
félags Menntaskólans í Reykjavík
sem hófust skólaárið 1960-61 og stóðu
nokkrar vikur í senn. Þessir leshring-
ir voru haldnir á Íþökuloftinu á laug-
ardagseftirmiðdögum og við vorum
um það bil 10 í fyrsta hópnum. Þarna
ríkti glaðvær stemning og einbeiting-
in meiri en í nokkurri kennslustund.
Allt spratt þetta af áhuga, hlýju og
þægilegri návist leiðbeinandans sem
hlustaði, uppörvaði, hélt að okkur nýj-
um ljóðum og var auk þess félagi okk-
ar og vinur og sagði óborganlegar
sögur. Þegar litið er til baka sé ég að
þessir samræðu- og upplestrartímar
voru eina raunverulega bókmennta-
kennslan sem við fengum í hinni
öldnu menntastofnun. Upp úr þess-
um leshring spratt annað samstarf
Baldvins og Listafélagsins þegar
hann tók að sér að leikstýra ógleym-
anlegri afmælissýningu á Útilegu-
mönnum Matthíasar Jochumssonar í
Háskólabíói 1962.
Framsagnarnámskeið Baldvins
héldu áfram í heilan áratug. Þau urðu
vettvangur skólaskáldanna; í okkar
hópi voru Böðvar Guðmundsson,
Ingibjörg Haraldsdóttir og Sverrir
Hólmarsson, og í nýlegu viðtali við
Sigurð Pálsson í Tímariti Máls og
menningar kemur fram að svo til öll
„Listaskáldin vondu“ höfðu fengið
sína þjálfun í leshring Baldvins.
Áform voru uppi um að gefa út af-
mælisrit á næsta ári þegar Baldvin
yrði 85 ára þar sem birt yrði eitt ljóð
eftir hvert þeirra skálda sem tóku
þátt í námskeiðunum. Það hefði orðið
falleg bók.
Eina kvöldstund síðastliðið haust,
nánar til tekið 11. september 2006,
létum við loksins verða af því sem
okkur hafði lengi langað til, að kalla
saman fyrsta ljóðlestrarhóp Baldvins,
ásamt honum sjálfum. Baldvin mætti
á staðinn í sínu fínasta pússi, dökkum
jakkafötum og bindi, með skjanna-
hvítan vasaklút upp úr brjóstvasan-
um, og var afar skemmtilegur. Við
lásum upp ljóð eins og forðum – Bald-
vin vildi ekki lesa upp sjálfur eftir að
hafa drukkið hvítvín en lifði sig inn í
stemninguna, sagði dásamlegar sög-
ur og var í einu orði sagt nákvæmlega
hinn sami og 45 árum fyrr. Þessi
stund var dýrmæt, og einmitt hennar
vegna ótrúlegt að nú, svo skömmu
seinna, sé kveðjustundin runnin upp.
Þorleifur Hauksson.
Genginn er einhver litríkasti leik-
húsmaður sinnar samtíðar. „Larger
than life“ er haft á orði um slíka
kúnstnera í Lundúnaleikhúsunum
þar sem Baldvin Halldórsson nam
ungur leiklist við Konunglegu leiklist-
arakademíuna. Stórleikari. Stórbrot-
in persóna.
Sinnti öllum afkimum leiklistarinn-
ar af hugmóð og fáheyrðum afköst-
um. Tók allan skalann. Frá Kýpur til
Kardemommubæjar. Shakespeare til
Egner. Tilþrifaríkur á sviði. Lét þó
einkar vel natúralískur leikmáti. Fyr-
ir bragðið var hann framúrskarandi
túlkandi persóna á kvikmyndatjald-
inu.
Bjó yfir rómi sem var með svo
dæmafáum tilbrigðum að áskrifendur
ríkisútvarps gátu sjaldnast gengið að
neinu vísu í þeim efnum. Þegar
kvölda tók lokkaði hann tilheyrendur
að viðtækjunum sem Sherlock Hol-
mes með djúpum barítón sem var þó
tæpast annað en fjarskyldur björtum
tenór ræningjans Jespers. Eða rámri
raust Marðar Valgarðssonar. Eða
þýðum mæli Ranks læknis. Eða hjá-
róma sífri Róderígós. Þó komu allar
þessar raddir úr sama barka. Á leik-
sviði var kamelljónshæfni hans einnig
viðbrugðið. „Er þetta Baldvin?“
spurði kona ein við frumsýningu í
Þjóðleikhúsinu. „Nei, Baldvin er
a.m.k. þrjátíu árum yngri.“ Í gaman-
leikjum sneri hann við dramatísku
blaðinu og túlkaði kómískar persónur
á færibandi. Tók lag og snúning í
söngleikjauppfærslum. Söng og lék
inn á hljómplötur.
Þjóðleikhúsið var þó lengst af hans
helsti vettvangur. Þar skiptu leikupp-
færslur hans tugum. Og hlutverkin
hundruðum. Stór og smá. En slíkur
var sviðsgaldur Baldvins að smáhlut-
verkin stækkuðu í höndum hans. Og
urðu að stórhlutverkum. Skapgerðar-
leikari í bestu merkingu.
Í eina tíð þáðu leikhúslistamenn ár-
legan vegsauka úr hendi gagnrýn-
enda. Silfurlampann. Eins konar far-
andbikar, eins og Baldvin komst
sjálfur að orði. Árum saman bjó um
SJÁ SÍÐU 26