Morgunblaðið - 07.10.2007, Síða 12

12 SUNNUDAGUR 7. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
TUNGUMÁL OG SAMFÉLAG
námskeiðum á ensku, sem þeir geta
fylgzt með.
En við höfum rætt um að íslenzka
sé grunnur að samskiptum innan há-
skólans. Það kemur vissulega til
greina af praktískum ástæðum að
hafa þýðingar á helztu skjölum á
ensku. Hluti af okkar kennurum er
erlendir ríkisborgarar og þeim
gengur misjafnlega að ná valdi á ís-
lenzkunni – það tekur auðvitað tíma.
En grunnskjölin sem við vinnum
með eru á íslenzku og fundir fara
fram á íslensku.“
Þorsteinn segir það tvímælalaust
vera hlutverk háskóla að leggja
rækt við íslenzkuna. „Við höfum
ákveðnar skyldur við íslenzkt sam-
félag í okkar þekkingarleit. Ég tel að
íslenzkum háskólum beri sérstök
skylda til þess að þróa áfram ís-
lenzkt tungumál, þannig að það sé
tæki til að koma nýjustu vísindalegri
þekkingu á framfæri við almenning í
landinu.“
– Þannig að það kom aldrei til
greina að enska yrði opinbert tungu-
mál háskólans?
„Nei,“ svarar Þorsteinn Gunn-
arsson afdráttarlaust. „En þegar við
erum með erlenda kennara og þeim
lætur betur að kenna á ensku en ís-
lenzku, fá þeir fullt frelsi til þess."
Íslenzk tunga
íslenzk hugsun
„Ég horfi náttúrlega á þetta út frá
sjónarhóli háskóla, en ekki al-
þjóðlegra samskipta í viðskiptum
eða stjórnsýslunni,“ segir Guð-
mundur H. Frímannsson, prófessor
í heimspeki við Háskóla Íslands. „Í
íslenzku háskólaumhverfi fer al-
þjóðlegt samstarf nánast allt fram á
ensku, en það sem maður skrifar er
ýmist á íslenzku eða ensku, að
minnsta kosti í hug- og félagsvís-
indum, og kennslan fer fyrst og
fremst fram á íslenzku. Þetta eru
þær aðstæður sem íslenzkir háskóla-
kennarar búa við.“
Guðmundur segir hlutverk há-
skóla margþætt, en háskólar hafi að
minnsta kosti ákveðnar skyldur við
íslenzkt samfélag. „Ég held að aðal-
skylda háskóla sé að þroska og efla
þekkingu og vitund nemenda á því
fræðasviði sem um er að ræða. Og
það er bezt gert með því að fá þá til
að hugsa um viðfangsefnin á ís-
lenzku. Ég held að það muni varla
koma til að öll kennsla í flestum
greinum verði á ensku. Ef við lend-
um í þeim ógöngum held ég að ís-
lenzkir háskólar væru að bregðast
því umhverfi sem þeir hrærast í.“
Og Guðmundur Heiðar spyr: „Af
hverju eiga Íslendingar í íslenzkum
háskóla að búa við það að öll sam-
skipti séu á ensku? Það er ekki
minnsta ástæða til að þeir búi við
það.
Maður á ekki að loka augum fyrir
því hvar svona stofnun er staðsett og
hver greiðir allan kostnað af henni.
Ef menn horfa raunsætt á hvar við
erum og hvers vegna kemur ekkert
annað til álita en að íslenzka sé sú
tunga sem notuð sé í öllum venjuleg-
um samskiptum fólks. Það kemur
ekki í veg fyrir það að allir stúdentar
og kennarar þurfi að lesa á ensku
megnið af því sem þeir lesa. Það eru-
þær aðstæður sem allir búa við nú á
dögum. En ég held að menn þurfi
ekkert að halda að íslenzkan sé að
deyja út eða hverfa, þó að menn
þurfi að velta fyrir sér hvort hag-
kvæmt sé við vissar aðstæður að
nota ensku sem samskiptamál í sum-
um stofnunum. Ég spái því nú, að í
íslenzkum aðstæðum gangi það ekki
til lengdar.“
Þröstur Helgason, blaðamaður og
bókmenntafræðingur, hefur bent á
hættuna af því, að menn hætti að
hugsa á góðri íslenzku:
„Íslenska lifir það af að banka-
menn tali ekki íslensku nema í kaffi-
tímanum.
Verra er að bankamennirnir, sem
læra bankafræðin sín hér á landi í
viðskiptadeildum og -háskólum,
gera það á fremur metnaðarlausri
íslensku.
Ég hef stundum komist í kennslu-
efni – glósur, glærur og annað slíkt –
frá íslenskum kennurum í þessum
fögum og þeir leggja sig greinilega
ekki fram um að kenna þau á ís-
lensku nema að hluta til.
Hugtök eru ekki íslenskuð, hin
ensku eru notuð.
Þegar kennarinn reynir að út-
skýra hugtökin á íslensku gerir hann
það oft á afar klaufalegu máli.
Útskýringarnar eru iðulega bein
þýðing úr ensku.
Kennararnir hafa sem sé ekki fyr-
ir því að orða hugsunina á íslensku.
Fyrir vikið verður hugsunin ekki
til á íslensku.
Nemendurnir læra að nota hug-
tökin á ensku en þeir geta ekki hugs-
að um þau, gagnrýnt þau, að
minnsta kosti ekki á eigin tungu-
máli, nema að takmörkuðu leyti.
Og nemendurnir geta ekki frekar
en kennararnir hugsað jafn djúpt
um fagið sitt á ensku og móðurmáli
sínu. Þarna glatast eitthvað.
Ekki bara notkunarsvið tung-
unnar heldur líka tækifæri til þess
að skapa nýja þekkingu, gagnrýna
hugsun – á íslensku.
Þarna liggur hættan.
Íslenskan er í hættu um leið og við
hættum að hugsa á íslensku.
Kennarar eiga að kenna nem-
endum sínum að hugsa á íslensku
um fagið sem þeir kenna.
Sé það gert skiptir ekki máli
hvaða mál bankamennirnir nota síð-
an til þess að hafa samskipti sín á
milli á alþjóðlega sviðinu.
En þeir kunna þá að hafa frá ein-
hverju sérstöku að segja á því sviði.
Þeir kunna að búa yfir sjónar-
horni sem enginn annað býr yfir.
Hinu íslenska.“
Engan afslátt
á íslenzkunni
Eina kennslan á ensku í fram-
haldsskólunum, með heimild
menntamálaráðuneytisins, er IB-
braut til alþjóðlegs stúdentsprófs í
Menntaskólanum við Hamrahlíð.
Sigurborg Matthíasdóttir, rektor
MH, segir, að þetta nám sé fyrst og
fremst hugsað fyrir þá, sem hafa ís-
lenzku ekki á valdi sínu, en íslenzkir
nemendur geta stundað námið og
leggja þá stund á íslenzku sem aðal-
tungumál. Þetta IB-nám er um 8%
af námsframboði skólans; nemendur
um 100 af 1100 nemendum skólans.
Ingi Ólafson, skólastjóri Verzlunar-
skóla Íslands, segir að skólinn hafi
sótt um að fá að taka upp náms-
braut, þar sem kennt verður á
ensku, en formlegt svar hefur ekki
borizt úr menntamálaráðuneytinu.
Ingi segir umsóknina gerða fyrir
hvatningu viðskiptaráðs og að um
hefðbundið fjögurra ára framhalds-
skólanám yrði að ræða. Hann segir
ýmsa framhaldsskóla í Danmörku
kenna á ensku, en þar læri nem-
endur móðurmálið líka. Hans skoð-
un er að fáist leyfi til slíks náms
myndi það efla íslenzkuna frekar en
hitt.
Það er hins vegar ekkert sjálf-
Morgunblaðið/Golli
Þ
að truflar mig aldrei nokkur maður,“ seg-
ir Haraldur Bessason fyrrverandi rektor
hressilega í símann þegar hann er ónáð-
aður í Kanada. Spurður af hverju fámenn
þjóð eins og Íslendingar eigi að halda í sérstakt
tungumál, þá er hann skjótur til svars: „Ég held
að menn haldi ekkert í það. Þjóðtungan hefur
verið okkar tungumál frá upphafi. Og ég geri
ekki ráð fyrir að nokkur viti borinn maður vilji
leggja hana niður.“
Hann segir varðandi það að enska sé lögleidd
sem vinnumál í bönkum eða öðrum fyrirtækjum
að það megi eins vel lögleiða ensku á hótelum og
gistiheimilum út um land á sumrin. „Ég sé ekki
nokkurt vit í því. Og ég er eiginlega hissa á því
að lög mæli ekki gegn slíku. Það er ekki hægt að
lögleiða það sem ekki er til. Það er einfaldlega
ekki til tvítyngni á Íslandi eins og í Kanada, þar
sem enska og franska hafa jafnan rétt sam-
kvæmt landslögum.“
Hann leggur til að Íslendingar efli frekar ís-
lenskukennslu og einnig enskukennslu. „Það er
miklu skynsamlegra. Þó að banki taki upp þau
lög að ekki megi brúka annað en ensku innan-
dyra, þá þýðir það ekki að starfsfólkið verði fært
í ensku. Mér líst illa á þetta að nokkur stofnun
lýsi því yfir að enska sé tekin upp sem aðalmál –
hvernig væri að reyna frönsku eða þýsku? Það
er hægt að lögleiða ýmislegt, en ég sé ekkert vit í
því.“
Hann ítrekar að hann sé hissa á því að þetta sé
hægt. „Þetta myndi ekki ganga hér [í Kanada],
til dæmis að portúgalska búðin við hliðina á mér
lýsti því yfir að nú væri portúgalska eina tungu-
málið sem þar væri talað. Ég held að þetta sé illa
ígrundað. Bankarnir ættu að ráðfæra sig við
lega er aldrei tekið til greina hjá þeim sem ætla
að lögleiða enskt tungumál í stofnunum á Ís-
landi, að virðing fyrir Íslandi út um heiminn
tengist mjög tungumálsarfi okkar. Það á bæði
við um bókmenntir og svo held ég að íslensku-
kennsla sé á skrá hjá um 200 háskólum í heim-
inum, þó að hún sé ekki kennd reglulega. Og það
er ekkert smáræði sem erlendir menn hafa lagt
til rannsókna á íslenskum fræðum í gegnum tíð-
ina. Ef þjóðin ákvæði að leggja niður tunguna,
þá myndi hún glata virðingu sinni út á við meðal
skynsams fólks.“ Hann bætir við eftir stutta um-
hugsun:
„Ég veit ekki hvort nokkur þjóð hefur látið sér
detta þetta í hug. Þetta er mjög einstakt. Ekki
hafa Færeyingar gert þetta. Danska er lögboðin
en samt halda þeir færeyskunni. Það væri vont
fordæmi ef Íslendingar gerðu þetta, aðrar þjóðir
kynnu að taka upp á því sama og hvað gerist
þá?“ segir hann og dregur enga dul á það hversu
fáránleg honum þykir umræðan.
– En hvað um sjálfsvirðingu þjóðarinnar?
„Ja, ég geri ráð fyrir að hún hljóti að vera far-
in hjá því fólki sem leggur niður tunguna.“
– Hefur ekki íslenskan horfið smám saman hjá
Vestur-Íslendingum?
„Jú, hún er ekki lögvarin. Það eru engin
tungumál lögvarin hér nema franska og enska.
En hér eru Íslendingar svo fáir. Það má eig-
inlega segja að íslensk tunga hafi lifað hér miklu
lengur heldur en menn gerðu ráð fyrir í upphafi.
Hún hefur verið býsna seig og töluvert er jafnvel
eftir af henni ennþá. En þjóðbrotamál eiga alltaf
í vök að verjast; þau hverfa með tíð og tíma ef
ekki er stöðugur innflutningur frá gamla heim-
inum.“
skynsamt fólk, jafnvel lögfræðinga eða þá sem
kunna fyrir sér í málfræði og félagsfræði.“
– En til hvers að halda í þjóðtunguna?
„Það geta allar þjóðir spurt sig að þessu,“
svarar Haraldur forviða á spurningunni. „Það
hníga öll rök með því að svo sé gert. Ég hef að
vísu hitt íslenskumælandi útlendinga, en ég held
að það hljóti að vera einn þátturinn í því að vera
Íslendingur að tala íslensku. Svo er eitt, sem lík-
HISSA Á ÞVÍ AÐ LÖG MÆLI EKKI GEGN SLÍKU
Tvítyngni Haraldur Bessason segir tvítyngni til í
Kanada en ekki á Íslandi.
„Ég var einmitt að monta mig í
Montenegro af íslenskunni – þessu
gamla víkingamáli,“ segir Gísli
Gíslason, sem var með syni sína
Gísla og Sigurjón í miðbænum. „Það
þykir merkilegt að aðeins 300 þús-
und tali tungumálið og ég veit að við
munum ekki glutra því niður.“
„Má ég ekki bara bjóða ykkur í kaffi
á vinnustofunni minni,“ spyr Matt-
hildur Jóhannsdóttir. „Þar eru töl-
uð þrjú tungumál, pólska, enska og
íslenska! Annars fer íslenskunni því
miður hrakandi hjá fólki og það er
nokkuð sem skiptist bæði eftir kyn-
slóðum og vinnustöðum.“
„Mér finnst að það mætti bæta ís-
lenskukunnáttuna hjá fólki,“ sagði
Dagur Bjarni Kristinsson. „Íslend-
ingar tala íslenskuna ekki nógu vel
og eru slappir í málfræði. Kannski
er ráðið að auka lestur á íslenskum
bókmenntum.“
„Íslenskan á sjálfsagt eftir að halda
sér, en hún á eftir að breytast,“ seg-
ir Halla Margrét Óskarsdóttir.
„Mér finnst að það eigi að vera
skylda fyrir þá sem setjast hér að
að læra íslensku.“
Áhyggjur af
stöðu íslenskunnar?
„Ég hef vissar áhyggjur af íslensk-
unni meðan þeir sem hafa atvinnu
af því að nota hana alla daga eru
ekki færir um það,“ segir Valdimar
Tómasson. „En menn hafa óttast
um íslenskuna í 200 ár og hún er
ekki dauð enn.“
„Mér finnst bara fólki hafa hrakað
almennt í íslensku,“ sagði bráð-
hress kona sem ekki náðist nafnið
á. „Kannski enskan sé að verða
betri hjá unga fólkinu. En ég ætla
að halda áfram að tala íslensku.“