Morgunblaðið - 10.07.2008, Page 8

8 FIMMTUDAGUR 10. JÚLÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Eftir Skúla Á. Sigurðsson
skulias@mbl.is
SAGNFRÆÐIRÁÐSTEFNA um skipalestir
bandamanna, The Arctic Convoys – A lifeline
across the Atlantic, sem fluttu vistir og vopn til
Rússlands í seinni heimsstyrjöldinni á vegum
Sagnfræðistofnunar Háskóla Íslands og Alþjóða-
vers hefst í dag í húsakynnum háskólans. Mun
hún standa í tvo daga og um helgina verður í kjöl-
farið efnt til ýmissa minningaratburða.
Breskt herskip við akkeri
Af þessu tilefni liggur breska herskipið HMS
Exeter nú við bryggju Miðbakka. Þar fór í gær
fram móttaka þar sem tekið var á móti ýmsum
sem að ráðstefnunni koma og tengjast umfjöll-
unarefni hennar.
Ráðstefnuna sækja fræðimenn víða að og eft-
irlifendur sem tóku þátt í aðgerðunum en meðal
þeirra eru tveir Íslendingar. Verndari þessa
framtaks er forseti Íslands, Ólafur Ragnar
Grímsson.
Að atburðum helgarinnar koma sendiráð
Bandaríkjanna, Bretlands, Danmerkur, Kanada,
Noregs og Rússlands. Meðal viðburða verður sér-
stök sýning um sögu skipalestanna þar sem sýnd
verða kort af ýmsu tagi, málverk og töluvert af
ljósmyndum, bæði frá erlendum söfnum og úr
fórum þátttakenda siglinganna.
Af átta Íslendingum féllu tveir
Pétur H. Ólafsson, fyrrverandi sjómaður, er
annar þeirra Íslendinga sem þátt tóku í aðgerð-
unum og enn lifa. Hann var aðalhvatamaður þess
að ráðstefnan og það sem henni fylgir færi fram
hér á landi.
Honum telst til að átta Íslendingar hafi ráðist
um borð í skip sem sigldu með vistir til Rúss-
lands. Flestir hafi þeir verið hásetar, ungir menn
í ævintýraleit. Tveir þessara manna létust í leið-
öngrum sínum. Annar á bandarísku flugmóður-
skipi en hinn á kaupskipi þar sem hann gegndi
stöðu kyndara.
Þrír Íslendinganna voru í skipalestinni PQ-17
sem lenti í miklum hremmingum árið 1942. Þeir
komust þó allir lífs af og einn þeirra er enn á lífi í
dag.
Siglt með fjórar milljónir tonna
Þór Whitehead, prófessor í sagnfræði við Há-
skóla Íslands, heldur tölu á ráðstefnunni um
hernaðarlegt mikilvægi Íslands á stríðsárunum.
„Staðreyndin er sú að þetta hefur aldrei verið
metið að fullu og það er ekki hægt að meta þetta
nákvæmlega,“ segir Þór um mikilvægi skipalest-
anna fyrir gang heimsstyrjaldarinnar. Að sögn
Þórs vildu vesturveldin í kalda stríðinu gera sem
mest úr hjálp sinni við hernað Sovétríkjanna og
mikluðu framlag sitt fram úr hófi. Hlutfallslega,
miðað við framleiðslugetu Sovétríkjanna, hafi
framlagið verið hverfandi.
Við fall Sovétríkjanna hafi Rússar viðurkennt
mikilvægi lestanna en þær færðu þeim einar fjór-
ar milljónir tonna af birgðum og búnaði. Þó hafi
framlagið ekki skipt sköpum á neinn hátt segir
Þór en bætir við: „Ég vil ekki nota orðin dropi í
hafið, vegna þessa að þá væri ég að gera of lítið úr
þessu.“
Landfræðilegt mikilvægi
Þrátt fyrir að eftir hrakningar PQ-17 hafi
skipalestunum ekki verið siglt frá Íslandi gegndi
landið veigamiklu hlutverki fyrir þær. Skipin
komu bæði til Seyðisfjarðar og Akureyrar til að
sækja ýmsar nauðsynjar.
Landið hélt því landfræðilegu mikilvægi sínu
mun lengur og bera árásirnar á Seyðisfjörð 1942
og 1944, þegar olíubirgðaskipinu El Grillo var
sökkt, því glöggt vitni.
Líflínu Rauða hersins minnst
 Ráðstefna í Reykjavík um sjómenn og skipalestir bandamanna í N-Atlantshafi í seinni heimsstyrjöld
 Færðu hinum Rauða her Sovétmanna vistir og vopn í baráttu hans við nasista á austurvígstöðvunum
Morgunblaðið/Frikki
Undir byssukjafti Glatt var yfir sjómönnunum við endurfundina um borð í HMS Exeter við Reykjavík-
urhöfn í gær og virtust þeir öllum hnútum kunnugir á mikilfenglegu þilfari orrustuskipsins.
Ljósmynd/Imperial War Museum
Hertoginn af Jórvík Risastórt orrustuskipið HMS
Duke of York virðist agnarsmátt í baráttunni við
sjálft Atlantshafið.
„ÞÁ var ég númer eitt að hugsa
um að komast til Ameríku,“
segir Pétur H. Ólafsson um það
sem vakti fyrir honum þegar
hann heimsótti American Sea
Transport Office í Hafn-
arstræti árið 1942. Þá var Pét-
ur 22 ára gamall. Hann hafði
þegar verið til sjós um árabil
og tók við stöðu háseta á einu
kaupskipanna strax morg-
uninn eftir.
Skipið var kaupskip og hét
Ballot. Það var hluti af 37 skipa
lest sem fluttu vopn og vistir til
Rauða hersins á aust-
urvígstöðvunum. Á skipi Pét-
urs fórust 27 manns á leiðinni
til Múrmansk í vélbyssuskot-
hríð og sprengjuárásum úr
lofti og frá kafbátum sem sátu
fyrir skipalestinni.
„Þegar ég sigldi þarna norð-
ur og leit á grafir þessara sjó-
manna sem fórust þarna þá
bara klökknaði ég og grét eins
og barn,“ segir Pétur um heim-
sókn sína á hafsvæðið þar sem
fjölda skipa var sökkt úti fyrir
ströndum Noregs. Þeim sem
var bjargað lifandi úr köldum
sjónum misstu oft útlimi vegna
kalsára og aðrir hlutu enn
grimmilegri örlög. „Menn voru
logandi í sjónum í bjargbeltum
sem héldu þeim á floti þannig
að þeir brunnu lifandi.“
Umsetnir
kafbátum
nasistanna
SKIPALESTIN PQ-17 hélt af
stað frá Reykjavík í lok júní
1942. Í henni voru 34 kaupskip,
hlaðin birgðum og hergögnum.
43 fylgdarskip voru með í för
og áttu að verja skipin fyrir
ágangi Þjóðverja.
Bretar töldu sig hafa rök-
studdan grun um að orr-
ustuskipið Tirpitz myndi leggja
upp frá Þrándheimi í Noregi
ásamt fleiri herskipum og ráð-
ast gegn skipalestinni. Bretar
voru minnugir þeirrar þrek-
raunar sem orrustan við syst-
urskip Tirpitz, orrustuskipið
Bismarck, reyndist breska flot-
anum. Ákváðu þeir því að kalla
meirihluta fylgdarskipanna til
hafnar í Scapa Flow og skipa
lestinni að dreifa sér. Voru
skipin talin auðveld bráð fyrir
stórar og öflugar fallbyssur
Tirpitz ef þau héldu hópinn.
Skynsamlegast væri því að
draga sem mest úr skaðanum
með þessu móti.
Orrustuskipið mikla kom þó
aldrei og var kaupskipunum
þess í stað sökkt einu af öðru af
þýska flughernum og kafbáta-
flotanum. Litlu breytti að skip-
in væru dreifð þar sem þau
voru alveg óvarin. 23 skipanna
var sökkt, nokkrum í senn milli
4. og 10. júlí 1942.
Aðeins ellefu skipanna náðu
aftur til Íslands en Íslending-
arnir þrír sem tóku þátt í leið-
angrinum skiluðu sér allir.
Óttuðust
systurskip
Bismarck