Sjómannablaðið Víkingur - 01.02.1960, Qupperneq 4

ÖLDITR SJÁVAR
Menn hafa löngmn látitf töfr-
ast af öldum sjávar, en þó oft
staöið ógn af þeim. Athuganir og
tilraunir, sem staðið hafa í heila
öld, hafa aukiö mjög við þekk-
ingu á því, hvernig öldumar
verða tit og hreyfast.
Maður, sem stendur á sjávar-
strönd, getur horft á öldumar
tímum saman brotna í flæðar-
málinu hverja á eftir annarri.
Þær geta verið heillandi, þær
vekja forvitni. Maðurinn vill
komast að leyndarmáli þeirra, en
það tekst ekld með því aðeins
að horfa á þær. Meira þarf til.
Stundum eru öldurnar hræði-
legar — þegar þær sökkva skip-
um og sópa burtu borgum, þær
eru með voldugustu eyðingar-
öflum náttúrunnar. Langalgeng-
ustu öldur sjávar eru þær, sem
vindar valda. Þær, sem eru af
völdum jarðbyltinga og siga á
sjávarbotni, eru skaðlegastar.
öldur, sem verða til af völdum
aðdráttarafls sólar, tungls og
breytinga á loftþyngd, eru minna
áberandi. Botnlag sjávarins, halli
flæðarmálsins og lögun strand-
arinnar hafa mikil áhrif á öldu-
ganginn. Alda verður að brotsjó
þegar hún kemur inn á grunn.
Þá rís hún hærra og verður bratt-
ari uns hún veltur um og verður
að löðri. Þó orsakir þessa fyrir-
brigðis séu kunnar, vantar enn
mikið á að sama sé hægt að segja
um ýms önnur atriði varðandi
öldumar. Svör við ýmsum spum-
ingum þess efnis em nú að koma,
jafnóðum og þau fást með at-
hugunum á öldum í tilraunaþróm.
Nú er hægt að útskýra margt um
þessi atriði til hagsbóta fyrir
alla sjómenn og þá, sem nærri sjó
búa. Smásteinn, sem hent er út
í tjörn, kemur af stað gáraröð.
öldur á sjó líkjast því ekki, þær
eru óreglulegar og tígulmyndað-
ar með krókóttum dældum á
milli. Siglingamenn í 2000 árgátu
ekki útskýrt öldur hafsins, en
sögðu, að vindar orsökuðu þær á
einhvern hátt. Hreyfingar hafs-
ins voru flóknari en svo, að hægt
væri að gera sér grein fyrir þeim
auðveldlega. Fyrst var reynt að
hugsa sér öldurnar halda áfram
í skipulegri röð hverja á eftir
annarri um endalaust hafið.
Þetta var fjarri því rétta. En
hægt var að fást við það sem
reikningsdæmi.
Fyrstu athugendur urðu þess
vísari, að öldumar hreyfa fljót-
andi hluti fram og til baka og
upp og niður, en færa þá ekki til
í lárétta átt svo nokkra nemi. Af
hreyfingum þangs og þara var
hægt að sjá, hvernig vatnsagn-
irnar hreyfðust. En það var ekki
fyrr en 1802, að Þjóðverjinn
Franz Gerstner dró upp fyrstu
kenninguna um öldumar. Hann
sýndi fram á, að vatnsagnir öld-
unnar hreyfast eftir hringlaga
braut, og er þvermál hennar
jafnt ölduhæðinni. Þegar aldan
hjaðnar, fer vatnið til baka næst-
um því þangað, sem það áður
var. Gestner tók eftir, að yfir-
borðslína öldunnar var bugðu-
laga. Sir George Airy hélt áfram
athugunum Gestner seinna á 19.
öldinni, en Englendingurinn
Horace Lamb á þessari öld.
Fyrstu tilraunir með öldur
gerðu Þjóðverjarnir Emst og
Wilhelm Weber. Árið 1825 gáfu
þeir út bók um athuganir, sem
þeir höfðu gert í sambandi við
tilraunir í ölduþró (tank), sem
þeir fundu upp. Þróin var fimm
fet á lengd, eitt fet á dýpt og einn
þumlungur á breidd, hliðamar
voru úr gleri. Þeir komu öldum
af stað í þrónni með því að soga
vökva í gegnum pípu úr öðrum
enda hennar og láta vökvann
drjúpa í hana aftur. Þeir komust
að því, að öldur tapa ekki orku
við endurkast. Þeir dýfðu spjaldi,
þöktu krítardufti, niður í kass-
ann og kipptu því upp aftur. Með
því að athuga agnirnar í vökv-
anum, fengu þeir staðfestingu á
kenningunni um hringlaga braut-
ir vatnsagnanna í öldunni og að
brautirnar dragast saman við
aukið dýpi. Þeir sáu, að þær
hneigðust til að fletjast út að neð-
an.
Þegar hugmyndum áræðinna
vísindamanna fór að fjölga á 20.
FYRSTA MYND. Þverskurður af1 haföldu sem hreyfist frá vinstri til hægrri.
Öldulengdin er fjarlægðin milli tveggja öldutoppa. Öldutíminn er tíminn sem
tveir öldutoppar í röð eru að fara fram hjá saina púnkti. Hring-amir eru brautir
vatnsagna öldunnar. Við yfirborðið eru Jivermál þeirra jafnt öiduhæðinni. I>egar
kemur á dýpi sem er jafnt hálfri öldulengrdinn (til vinstri) er stærð braut-
anna aðehis 4 prósent af stærð þeirra við yfirborðið.
VÍKINGUR
4