Náttúrufræðingurinn - 2006, Qupperneq 13

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
hreiðra. Vitað er að geldfuglar safn-
ast einnig að varpstöðum eða ná-
grenni þeirra á vorin og geta verið
allt að 20% af fuglum þar.10 Hreiður-
hola var talin í notkun ef þar fund-
ust merki um varp, svo sem egg,
ungar, eggjakoppar í eða við holu
eða leifar eggja eða unga, drit,
fæðuleifar eða að fugl sást bera æti í
holu. Þar sem ungar náðu að yfir-
gefa hreiðurholu var varpið talið
hafa heppnast hjá viðkomandi pari.
Skráð voru öll merki um afrán og
leitað var upplýsinga um hvort
minkur Mnstela vison hefði sést eða
verið veiddur á svæðinu. Þar sem
ungar voru merktir var kannað
hvort á þeim fyndist lundalús Ixodes
uriae.
Niðurstöður
Varpútbreiðsla
Skráð voru 37 afmörkuð og skil-
greind varpsvæði á um 290 km
strandlengju frá Munaðarnesi að
norðan suður í Hrútafjarðarbotn (3.
mynd). Þótt upplýsingar frá fyrri
tíð kunni að vera ónákvæmar, eink-
um hvað varðar fjölda varppara,
benda þau gögn sem við öfluðum
til verulegrar fækkunar varpsvæða
í notkun og samdráttar í varpstofni
teistu á rannsóknarsvæðinu frá því
um miðbik síðustu aldar (1. tafla).
Við lok skráningar árið 1999
reyndust 19 varpsvæði enn í notkun
þótt á mörgum þeirra væru aðeins
örfá hreiður. Um miðbik 20. aldar
voru líklega 37 varpsvæði í notkun
svo fækkunin nemur 49%. Við end-
urtalningu á öllu rannsóknarsvæð-
inu árið 2005 reyndust aðeins 10
varpsvæði í notkun, þar með taldar
varptilraunir sem gerðar höfðu ver-
ið á tveim áður aflögðum svæðum,
Ennishöfða (þrjár) og Kolbeinsá
(ein), eða 73% færri varpsvæði en á
árunum 1950-1960. Áætlaður fjöldi
varppara fyrrum liggur á bilinu
975-1720 (3-6 pör/km) en fjöldi
2005 um 207 pör (0,7 pör/km).
Varpstofninn hefur því minnkað
um 76-87% og varpsvæðum í notk-
un fækkað um 73% á tæplega 50 ára
tímabili (1. tafla). Ekki liggur ljóst
fyrir hvenær einstök vörp liðu und-
ir lok en mörg þau stærstu virðast
hafa horfið á skömmum tíma um
eða upp úr 1960, að sögn heimildar-
manna. Oft var þó aðeins notuð
tímasetningin „fljótlega eftir að
minkurinn kom".
Nýtt varpsvæði varð til á Kirkju-
bóli-Heydalsá á suðurströnd Stein-
grímsfjarðar (5. mynd) þar sem
teistur tóku að verpa um 1960 en
höfðu ekki orpið þar áður svo vitað
sé (BrG,GB 1995).6 Þar var hæg en
stöðug fjölgun á rannsóknartíman-
um (um 2% á ári að meðaltali) og
árið 2005 urpu þar 111 pör. Nokkur
fjölgun virðist hafa orðið í einni af
sex byggðum á Broddanesi (Traðar-
nes) þar sem 58-60 pör urpu árin
1996-1998 en færri áður (GS 1998)
og hefur aftur fækkað síðan. Ein-
hver tilfærsla varps virðist því hafa
átt sér stað síðan 1950-1960.
Meginhluta varpstofnsins er nú
að finna við sunnanverðan Stein-
grímsfjörð og beggja vegna Kolla-
fjarðarmynnis, alls átta varpsvæði
með rúmlega 200 pörum (2005). Þar
eru nú um 98% af öllu teistuvarpi á
rannsóknas væðinu.
Teistan er enn á undanhaldi á
rannsóknarsvæðinu í heild því
varppörum fækkaði um 12% á
u.þ.b. átta árum, frá tímabilinu
1995-1999 til 2005. Einungis við
sunnanverðan Steingrímsfjörð hef-
ur teistuvarp haldið í horfinu und-
anfarin tíu ár (Jón Hallur Jóhanns-
son og Björk Guðjónsdóttir, í undir-
búningi).
UMRÆÐA
Hvers vegna hefur teistum fækkað?
Afrán
Nokkrar tegundir koma til greina
sem afræningjar í teistuvörpum á
rannsóknarsvæðinu. Þetta eru: Ref-
ur Alopex lagopus, minkur, köttur
Felix catus, hrafn Corvus corax, máfar
Larus spp. og maður. Vitað er að
brúnrottur Rattus norvegicus hafa
spillt teistuvörpum hér á landi310 en
þær eru ekki þekktar á rannsóknar-
svæðinu.
Refir eru tíðir á svæðinu en virt-
ust ekki hafa áhrif á teistuvarp þótt
a.m.k. tvisvar eyddu þeir kríuvarpi
í grennd við teistubyggð. Kettir eru
taldir hafa truflað varp í nokkur
skipti, drepið teistuunga og jafnvel
valdið því að smávarp lagðist af við
Broddadalsá (TH 1996). Ólíklegt er
að kettir hafi haft áhrif á teistuvarp
í heild enda sennilega meira um
ketti á svæðinu áður fyrr meðan
byggð var meiri en teista jafnframt
algengari. Hrafnar og máfar eru al-
gengir á svæðinu en ekki varð vart
við afrán af þeirra völdum. Teistu-
varp virðist ekki hafa verið nytjað
að neinu marki að sögn kunnugra
þótt egg hafi eitthvað verið tekin,
t.d. í Ennishöfða (LJ 1999), við
Broddanes (TH 1996, UR 2003) og
við Ós (SBH 1996). Örnefnið Kofu-
klettar við Byrgisvík bendir til þess
að þar hafi teistukofa hugsanlega
verið tekin, enda var þar mikið varp
áður fyrr. I Hrafnsnesi við Húsavík
var snemma á síðustu öld hlaðinn
fjöldi lítilla grjótbyrgja til að auka
teistuvarp og hugsanlegt að egg
hafi verið hirt þar en byrgin eru nú
flest hrunin. Engin teistutekja er
skráð í Fiskiskýrslur og hlunninda á
árunum 1898-1939.12
Minks varð fyrst vart í Hrútafjarð-
arbotni syðst á rannsóknarsvæðinu
árið 1949, á miðhluta svæðisins um
1955 og var kominn nyrst á svæðið
um 1957.13 Erlendar rannsóknir gefa
vísbendingar um að áhrif minks og
annarra innfluttra rándýra séu mest
fyrst eftir komu þeirra á viðkom-
andi svæði og að áhrif óstaðbund-
inna minka (flökkudýra) séu meiri
en óðalsbundinna.14 Minks varð
vart á hverju ári frá upphafi rann-
sóknar okkar 1987, oftast á svæðinu
norðanverðu, þ.e. norðan Stein-
grímsfjarðar. Ýmist sáust dýr eða
ummerki þeirra, svo sem drepnir
teistuungar. Misjafnlega var staðið
að minkaleit á athugunarsvæðinu
bæði eftir árum og hlutum svæðis-
73