Náttúrufræðingurinn - 2006, Blaðsíða 32

Náttúrufræðingurinn
1859 Fagus betulaefolia Massa-
longo. - Massalongo &
Scarabelli, bls. 206. mynda-
síða 30, mynd 10.35
1859 Fagus chiericii Massalongo. -
Massalongo & Scarabelli, bls.
207, myndasíða 32, mynd
ð.35
1972 Fagus sp. - Friedrich o.fl., bls.
8, myndasíða 1, mynd 3 & 5,
myndasíða 3, mynd 3.4
1978 Fagus sp. - Akhmetiev ofl.,
myndasíða 9, mynd 9.5
1978 Fagus orientalis Lipsky. -
Akhmetiev o.fl., myndasíða.
8, mynd 10.5
1986 Fagus gussonii Massalongo
emend. Knobloch & Velitze-
los. - Knobloch & Velitzelos,
bls. 9, myndasíða 2, mynd
2-4 & 6-8, myndasíða 5,
mynd 11, myndasíða 6,
mynd 5.36
1999 Fagus antipofii auct. (non
Heer). - Denk, bls. 634,
myndasíða 2, mynd p.6
1999 Fagus gussonii Massalongo
emend. Knobloch & Velitze-
los. - Velitzelos & Kvacek,
bls. 420, myndasíða 1, mynd
^ 37
2002 Fagus gussonii Massalongo
emend. Knobloch & Velitze-
los. - Kvacek o.fl., bls. 61,
myndasíða 5, mynd 3-9,
myndasíða 6, mynd 1-7,
myndasíða 7, mynd 1-5,
myndasíða 29, mynd 3-4.38
2002 Fagus gussonii Massalongo.
- Denk o.fl., textamyndir 5a
og 5c.39
2005 Fagus gussonii Massalongo
emend. Knobloch & Velitze-
los. - Grímsson og Denk, bls.
43, myndasíða 10-13.9
LFpphafleg lýsing hrútabeykis
{Fagus gussonii) var byggð á lauf-
blöðum sem eru allvel þekkt úr set-
lögum frá míósentíma í Mið-Evr-
ópu. Hér á landi hafa laufblöð af
þessari gerð aðallega fundist í
setlögum ofarlega í Hrútagili í Mó-
kollsdal (11-13. mynd) og þar í ná-
grenni, en þau eru um 9-8 milljón
ára gömul. Þó svo að mikill form-
fræðilegur breytileiki sé á þessum
laufblöðum frá meginlandi Evrópu
er talið fullvíst að aðeins sé um eina
tegund að ræða.3637 Aldin og fræ
hafa einnig fundist í sömu setlögum
(13. mynd). Allmörg eintök hrúta-
beykis, sem safnað hefur verið hér á
landi, eru nú varðveitt í Arósahá-
skóla í Danmörku, einnig er allmik-
ið í Náttúrufræðisafni Svía (Natur-
historiska Riksmuseet í Stokkhólmi)
og í safni Náttúrufræðistofnunar Is-
lands. Þeir sem safnað hafa þessum
steingervingum eru Guðmundur G.
Bárðarson og Jóhannes Askelsson á
fyrri hluta síðustu aldar, Sigríður P.
Friðriksdóttir, Skarphéðinn Þórar-
insson, Michael A. Akhmetiev,
Ragnheiður Jónsdóttir, Leifur A.
Símonarson og Walter L. Friedrich á
síðasta þriðjungi 20. aldar og svo
Friðgeir Grímsson á síðustu árum.
Tegundalýsingin, sem hér fer á eftir,
byggir á öllum þessum eintökum.
Lýsing
Laufblöð hrútabeykis eru einstrengja og
með stilk (6. mynd). Stilkurinn er 11 til
13,5 mm langur á stórum blöðum, en allt
niður í 3 til 4,5 mm á smávöxnum blöð-
um. Blaðkan er 50 til 175 mm löng og 25
til 90 mm breið. Hún er samhverf eða
ósamhverf, lensulaga eða breiðlensu-
laga til mjóöfugegglaga, stundum egg-
laga til mjóegglaga, öfugegglaga eða
öfugperulaga. Hlutföll lengdar og
breiddar eru 1,67-2,8. Laufblöðin eru
oftast breiðust um miðbik blöðkunnar,
stundum rétt ofan eða neðan við miðju.
Blaðoddurinn er odddreginn og stund-
um inndreginn. Blaðbotninn er oddmjór
til ávalur oft eilítið hjartalaga. Á sumum
eintökum má sjá að botnlægur (neðri)
hluti blöðkunnar er öfugperulaga. Blað-
röndin er sagtennt eða bogtennt. Þegar
hvassar tennur eru til staðar finnast þær
eftir allri blaðröndinni eða aðeins eftir
efri hluta hennar. Tennurnar eru oftast
kúptar (convex) og er botnlægur (neðri)
hluti þeirra lengri en sá oddlægi (efri).
Miðstrengurinn er beinn eða eilítið
sveigður, sjaldan með sikksakk munstur
í efri fjórðungi blaðsins. Hliðarstrengirn-
ir mynda margs konar æðakerfi (6.
mynd). Þeir stefna út í blaðröndina en
beygja svo upp á við meðfram henni og
tengjast samhliða strengjum fyrir ofan
og mynda þannig falsktannlægt (pseu-
docraspedodromous) strengjakerfi, eða
senda strengjagrein út í tennur blað-
randarinnar og mynda þannig hliðar-
tannlægt (semicraspedodromous)
strengjakerfi. Þar að auki má sjá hliðar-
strengi sem ná alla leið út í blaðröndina
og enda þar í tannoddi og er þá um
tannlægt (craspedodromous) strengja-
kerfi að ræða. Frá miðstrengum rísa
9-10 til 13-16 hliðarstrengir undir 40° til
60° horni frá miðstrengnum um miðbik
blöðkunnar (allt að 83° við blaðbotn og
niður í 27° við blaðodd). Einstöku sinn-
um má greina botnstreng við blaðbotn-
inn og er hann mun mjórri en venjulegir
hliðarstrengir. Oftast eru 5-7 pör af hlið-
arstrengjum á hverja 5 cm miðstrengs,
en fæstir verða þeir 4 og flestir 14. Þver-
strengir rísa hornrétt út frá hliðar-
strengjunum og stefna beint eða klofna
upp á leiðinni milli hliðarstrengjanna.
Þverstrengir eru 4-6 á hvern sentimetra
af hliðarstreng (varðveitt í tveimur frek-
ar stórvöxnum laufblöðum). Horn-
strengir eru frekar þykkir samanborið
við þverstrengina og oft er erfitt að
greina þetta fínofna strengjakerfi. Horn-
strengirnir rísa hornrétt út frá þver-
strengjunum. Blaðreitirnir eru allstórir
og svipaðir að lögun og stærð. Þeir rað-
ast reglulega og eru 4—6 hliða. Reitar-
strengir eru ekki sjáanlegir. Smá-
strengjakerfið við blaðröndina er boga-
myndað, strengirnir tengjast saman og
mynda marga litla boga sem ná ekki út
í blaðröndina.
Aldinin eru með stilk sem er 15 til 26
mm langur og 1,75 til 2,30 mm breiður
(6. mynd). Neðri endi stilksins er áber-
andi þykkur og útvíkkaður, en stilkur-
inn mjókkar í átt að aldininu. Lokurnar
eru 11-14 til 20-24 mm langar. Þær eru
breiðlensulaga til mjólensulaga, eða egg-
laga til mjóegglaga. Á hverri loku eru 20
til 35 krókar. Þeir eru breiðastir neðst, en
mjókka fram í hvassan odd. Krókarnir
stefna upp að oddlægum (efri) hluta
lokunnar eða eru afturbeygðir og í reglu-
legum röðum, en vantar stundum neðst
á lokuna.
92