Náttúrufræðingurinn - 2006, Qupperneq 49

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Þorgils Jónasson
Gull og vatn f Reykjavík
Reykjavík og vatnsöflunarvandinn
Lengi vel var þéttasta byggðin
í Reykjavíkurþorpi á Sel-
tjarnarnesi aðeins í lægðinni
- kvosinni - á milli Landakotshæð-
ar að vestan og Skólavörðuholtsins
austan megin. Fyrsta útmælda
kaupstaðarlóð1 Reykjavíkur árið
1787 var á þessum skika.
Aðgengi að sjó var í norður en að-
eins bryggjunefnur lengst af fyrir
báta. Ekki var hægt að tala um höfn
fyrr en eftir að Reykjavíkurhöfn var
byggð á árunum 1913-1915.
Sunnan byggðar var Reykjavíkur-
tjörn og lengra í suður sjálf Vatns-
mýrin. Frá Reykjavíkurtjörn rann
Lækurinn til norðurs og til sjávar.
Landakotshæðin er ávöl og slétt,
hæst um 30 metra yfir sjó. Hlíðar-
hús voru norðan megin á hæðinni,
snemma byggð úr landi Reykjavík-
ur. Eitt elsta úthverfi í Reykjavík er
Grjótaþorpið neðst í Landakotshæð
næst Aðalstræti.
Skólavörðuholtið er hins vegar
hæst um 40 metra yfir sjó og stórt að
flatarmáli. Það nær frá sjó að norð-
an að Vatnsmýri að sunnan og frá
Norðurmýri að austan að Kvosinni
að vestan. Byggðin á Skólavörðu-
holtinu sem liggur að Kvosinni er
oftast kölluð Þingholtin. Skugga-
hverfið er norðan og sjávarmegin á
Skólavörðuholtinu.
Þrátt fyrir nálægðina við Tjörnina
og Vatnsmýrina voru vatnsból á
hinu forna Seltjarnarnesi flest lök
„nema í Víkurbrunni eða Hlíðar-
húsa".2 Víkurbrunnur er auðvitað
Ingólfsbrunnur í Aðalstræti 9. Um
miðja 19. öldina var Ingólfsbrunnur
nefndur Prentsmiðjupósturinn.
Fyrsta handvirka brunndælan -
vatnspóstur - var með vissu komin
á Ingólfsbrunn um 1760.3
Margir gamlir brunnar voru á
Landakotshæðinni, t.d. Brunnhúsa-
lind á lóðinni Suðurgötu 11 (1.
mynd). Einn besti brunnur Reykja-
víkur fyrir vatnsveituna úr Gvend-
arbrunnum var á horni Ægisgötu
og Túngötu - eign Landakotsspít-
ala4 - sprengdur og grafinn sumarið
og haustið 1902. Einn innfæddur
Vesturbæingur af Landakotshæð-
inni, Magnús Runólfsson (1905-
1988) togaraskipstjóri, fullyrðir ...
„að heimabrunnar hafi verið við öll
betri hús í Vesturbænum".5
Margir brunnar voru og vestan og
norðan í Skólavörðuholtinu. Skál-
holtskotslind var þar sem Mæðra-
garðurinn er nú við Lækjargötu;
Bakarapósturinn neðst í Bakara-
brekkunni, á mótum Lækjargötu og
Bankastrætis; og Sölvhólslind var
vestan við Skuggahverfið. í miðju
Skuggahverfinu voru Nikulásar-
kotslind vestan við Klapparstíginn
og Móakotslindin við Lindargöt-
una. Götunöfnin Vatnsstígur og
Lindargata í Skuggahverfinu segja
söguna með nafni sínu. Kunnur
brunnur er einnig við Bjarnaborg-
ina - sjávarmegin við Hverfisgöt-
una (Skuggahverfisgötuna).
Tveir brunnar voru rétt vestan
Lækjar. Annar var Zimsenbrunnur
á lóðinni Hafnarstræti 23 og hinn
Thomsensbrunnur á miðju Lækjar-
torgi - með vatni sem var með
römmu saltbragði. Báðir brunnarnir
voru kenndir við fyrstu eigendur
sína, dönsku kaupmennina Carl
Franz Zimsen (f. 1812) og Ditlev
Thomsen (f. 1803).1
Fyrir norðan áðurnefnda Norður-
mýri er Rauðarárholt í landi jarðar-
innar Rauðará.
Pétur Hjaltested (1867-1953), úr-
Náttúrufræðingurinn 74 (3-4), bls. 109-117, 2006
109