Náttúrufræðingurinn - 1984, Blaðsíða 45

Magnús Ólafsson, Páll Imsland og
Guðrún Larsen:
Nornahár
II. Efni, eiginleikar og myndun
Myndun nornahára og nornatára er
mjög sjaldgæf, ef borið er saman við
aðrar gerðir gjósku, og þau varð-
veitast auk þess afar illa. Þau eru brot-
hætt og molna og verða því fljótt
óþekkjanleg í annarri gjósku, sem
myndast í mun meira magni. Því er
nauðsynlegt að safna nornahárum
strax við myndun þeirra, ef taka á þau
til varðveislu.
Kröflueldar hófust á árinu 1975. Á
þeim tíma sem síðan er liðinn hafa
orðið níu hraungos á svæðinu og enn
fleiri kvikuhlaup án gosa. I flestum
gosanna varð vart við nornahársmynd-
un, mest í hinum fjórum seinustu.
Þessi seinustu gos (mynd 1) hafa einn-
ig staðið lengur yfir en fyrri gos og
meira magn kviku hefur borist upp á
yfirborðið.
Áttunda Kröflugosið hófst aðfara-
nótt 18. nóvember 1981, og stóð í tæpa
sex sólarhringa. Hinn 21. nóvember
voru starfsmenn Norrænu eldfjalla-
stöðvarinnar á ferð um gosstöðvarnar
á vélsleðum. Urðu þeir þá varir við
vöndla af nornahári, sem ultu eftir
snjónum vestan við Leirhnúk undan
hægum norðanvindi. Vöndlarnir
stöðvuðust er þeir ultu inn í sleðaslóð-
ina og þar var auðvelt að tína þá upp.
Hinir stærstu þeirra voru 50 cm langir
og 15 til 20 cm í þvermál. Flestir vöndl-
anna voru þó eitthvað minni.
Nokkrum vöndlum var safnað þarna
og þeir fluttir til byggða. Eftir langan
flutning og talsvert hnjask hafa þeir
rýrnað nokkuð, einkum vegna þess að
snjórinn bráðnaði úr þeim. Hluti af
einum slíkum vöndli er sýndur á 2.
mynd. Vöndlarnir eða lýjurnar eru
safn af stökum nornahárum, löngum,
örfínum glerþráðum, sem sumir hverj-
ir enda í litlum glerperlum, norna-
tárum.
Til þess að fá nokkra vitneskju um
innri gerð nornahára voru gerðar
þunnsneiðar til smásjárskoðunar af
hárum frá Kröflu, Surtsey, Lakagígum
og af kornum úr forsögulegu öskulagi
sem gengur undir nafninu „nálalagið
efra“ (Guðrún Larsen 1978). Við slíka
athugun kemur í ljós, að þó meginein-
kennin séu sameiginleg, þá eru hárin
af nokkuð breytilegri gerð, eins og
meðfylgjandi smásjármyndir sýna
(myndir 3 — 10). Nokkur háranna eru
svo grönn, að erfitt er að mæla þver-
mál þeirra, en flest eru þau þó á bilinu
0.001 til 0.01 mm. Aðeins einstaka hár
hafa þvermál á milli 0.1 og 0.2 mm.
Erfitt er að meta lengd nornahára,
þar eð þau eru yfirleitt brotin. Reynt
hefur verið að mæla lengd nokkurra
hára úr Kröflugosi í nóvember 1981.
Lengsta hár, sem mælt var, reyndist
Náttúrufræöingurinn 53 (3-4), bls. 135—144, 1984
135