Náttúrufræðingurinn - 1986, Síða 7

Holtakot hafi verið hjáleiga þaðan.
Nafnið Holtakot bendir til að bærinn
hafi upphaflega verið afbýli frá öðrum
bæ. Einnig rennir það stoðum undir
söguna að bæjarstæðið í Holtum skuli
heita Gamlibær. Það bendir til þess,
að bæjarstæðið hafi verið flutt (sbr.
Fróðá og Fornafróðá í Fróðárhreppi á
Snæfellsnesi og Þúfa og Gamlaþúfa á
Landi í Rangárvallasýslu).
Elstu skriflegar heimildir, sem okk-
ur eru kunnar um byggð í Holtakotum
eru frá 1686. í jarðabókunum frá 1686
og 1695 (Björn Lárusson 1967) er get-
ið um Holtakot en ekki Holt, og hefir
því aðeins verið búið í Holtakotum á
þeim tíma. í Jarðabók Árna Magnús-
sonar og Páls Vídalíns (1918—21)
(skráð 1709) er gerð grein fyrir Holt-
um (nefnd Útholt) og Holtakotum.
Þar segir m.a.:
Holltakot (in plur.). Meinast vera í
fyrstu hjáleiga frá bæ, sem staðið
hafi skamt frá Holtakotum (svo sem
stekkjarveg) og hafi heitið í Út-
holltum (og skyldi þá Holtakot vera
svo sem fyrir Austurholt) og sjer þar
enn nú grant til bæjarstæðis og girð-
inga, og standa þar nú fjárhús frá
Holtakotum. Er líkast að þrönglent
hafi þótt fyrir tvo búendur, og hafi
því þessi Útholt eyðilögð verið, með
því túnstæðið á Holtakotum er betra
en hitt sýnist að hafa verið. Miklu
lengra er síðan Útholt eyðilögð eru,
en nokkur til muni eður viti. Aðrir
segja, að bærinn skuli hafa fluttur
verið frá Útholtum að Holtakotum.
Út á spássíu er einnig eftirfarandi
ritað:
í þessum Útholtum reisti bygð
fyrir 40 árum maður nokkur, og bjó
þar í 1 eða 2 ár, og svaraði (lítilli)
afgift(a) til bóndans í Holtakotum.
Síðan hefur þar ekki bygt verið,
verður og ekki bygt sökum slægna-
leysis og þrönglendis.
Af ofanskráðu er ljóst, að byggð
hefur eigi verið í Holtum frá miðri 17.
öld og að líkindum ekki eftir 1600.
Vera má, að frekari heimildir finnist
þegar farið verður að kanna heimildir
um sögu Skálholtsstaðar, en stóllinn
mun snemma hafa eignast flestar jarð-
ir í Biskupstungum.
Forna bæjarstæðið í Holtum er talið
vera á hólnum rétt sunnan við fjárhús-
og hlöðutóftina (reynt var að afmarka
hólinn með línu á 3. mynd). Ekkert
sést nú eftir af bæjarstæðinu nema
stórþýfður reitur, sem er friðlýstur.
Fjárhús munu lengi hafa staðið norðan
við bæjarrústina, en þau síðustu fuku í
heili lagi í aftakaveðri miklu 1965.
Sprungan í Holtum Iiggur rétt vestan
við hið forna bæjarstæði og stefnir
syðsta smásprungan inn undir það. Því
er líklegt, ef sprunga þessi hefir mynd-
ast á sögulegum tíma, að bærinn hafi
þá orðið fyrir skakkaföllum. Hann
hefur í öllu falli staðið á gjárbarmin-
um, sem ekki hefir þótt heppilegt, og
því verið fluttur.
Af rituðum heimildum um jarð-
skjálfta fyrir miðja 17. öld, er aðeins
getið um tvo sem valdið hafa miklum
usla í Biskupstungum. Þó ber að var-
ast að draga of miklar ályktanir af
þögn heimilda um áhrif skjálfta.
Skjálftarnir tveir urðu 1294 og 1630.
Eins og að ofan greinir, þá má heita
ólíklegt að byggð hafi verið í Holtum á
sautjándu öld, og ef hún hefir lagst af
vegna skjálfta 1630, þá hefðum við
vafalítið heimildir um það. Ólíklegt
er, að Árni Magnússon og Páll Vídalín
hefðu látið þess ógetið í Jarðabókinni,
þar sem aðeins 80 ár voru liðin frá
skjálftanum er þeir skráðu hana. Pá
stendur aðeins eftir skjálftinn 1294, af
þeim sem við höfum heimildir um.
Um áhrif þess skjálfta segir m.a. í
Oddaverja annál (Storm 1888):
J Eyiar fialli hia Haukadal komu vp
hverir storir: enn sumer hurfu þeir
sem adur woru.
105