Náttúrufræðingurinn - 1986, Side 21

sýnir sennilega nokkuð einkennandi
mynd af gagnsæi í næringarsnauðum
fjallavötnum. Eitt prósent af því ljósi
sem fer niður úr yfirborði vatnsins nær
niður á um 20 m dýpi. Það er gjarnan
notað sem þumalregla að frumfram-
leiðsla sé jákvæð, þ.e. geri meira en að
jafngilda öndun og hrörnun, þar sem
1% eða meira af yfirborðsljósinu nær
til.
Jökulaur er svo lítill í Langasjó að
hann er vart mælanlegur. Algengt er
að jökulaur í Þórisvatni nái um 10 mg/1
yfir sumarið, og nægir það til að
minnka gegnsæið niður í u.þ.b. 10% af
því sem er í tærum vötnum. Þegar
jökulaur er um 10 mg/1 nær frumfram-
leiðslan aðeins niður á 3—4 m dýpi í
Þórisvatni og einungis niður á um 1 m
dýpi í Leginum við um 50 mg/1 af
jökulaur (Hákon Aðalsteinsson,
1976a og b, 1978 og 1981a).
Annað mikilvægt einkenni íslenskra
vatna er, að hitalagskipting (hitaskil)
nær sennilega aldrei að myndast, en
með því yrði umrót vatnsbolsins frá
yfirborði til botns hindrað. Það er
hinsvegar einn af mikilvægustu þáttum
í vistfræði vatna í tempraða beltinu, að
um sumarið hitna yfirborðslög vatn-
anna ört. Upphitun vatnsins um sum-
arið er frá yfirborðinu og gerist við
blöndun. Á sumrin er oftast kyrrviðri,
þannig að blöndunin nær skammt ofan
í vatnið. Smán saman myndast þá hita-
skil, oft á 6-10 m dýpi, og er hitastigið
neðan þeirra oft um 7—9°C, en ofan
þeirra nær 20°C. í þannig vötnum
myndast tvö straumkerfi, eitt ofan
hitaskila og annað neðan hitaskilanna.
Hitaskilin girða að mestu fyrir sam-
skipti milli vatnsmassanna ofan og
neðan þeirra. í efri lögunum fer fram
tillífun (frumframleiðsla) og í þeim
neðri megnið af rotnun dauðra lífvera.
Með því móti eru næringarefnin urin
upp úr upplausn í efra vatnsmassanum
en skilað aftur í upplausn í þeim neðri.
En þaðan eiga þau trauðla afturkvæmt
til hins efra, fyrr en um haustið að
yfirborðslögin byrja að kólna og vind-
ar að gnauða á ný. Þá brotna hitaskilin
upp, vatnið blandast fullkomlega, og
plöntusvifið blómstrar á ný. Áfram
kólnar vatnið þar til náð er u.þ.b. 4°C,
en lækkar niður undir 0°C í efra þar til
vatnið frýs. Vitaskuld fer það eftir
vindstyrk á mikilvægum augnablikum
þessarar þróunar við hvaða hitastig
umrædd hitaskil myndast, og til eru
mörg dæmi um einstaka frávik frá
þessu líkani. Svona er þetta vegna þess
að vatnið er þyngst við 4°C. Hitalag-
skipti myndast gjarnan við 7—9°C,
vegna þess að á því bili byrjar eðlis-
þyngdin að minnka ört fyrir hverja
gráðu, sem hitastigið hækkar.
Það er sennilega fyrir sakir þess hve
hér er vindasamt og kalt miðað við
meginlöndin, að eiginleg hitalagskipti
myndast ekki í vötnum, ekki einu sinni
stórum og djúpum vötnum, t.d. Þóris-
vatni (sjá Hákon Aðalsteinsson
1976b). Það sýnir að blöndun er mjög
góð í vötnunum, enda endurspeglast
það í mælingum á dýptardreifingu
flestra þátta (Hákon Aðalsteinsson
1981a). Blöndunin gerir það einnig að
verkum að plöntusvif dreifist nokkuð
jafnt um allan vatnsbolinn (7.mynd).
Hinsvegar er frumframleiðslan, þ.e.
endurnýjun plöntusvifsins, háð ljósi,
og fer hún því fram efst í vatnsbol
djúpra vatna (7. mynd).
í Þingvallavatni á þessi endurnýjun
sér stað í efstu 20- 25 metrunum, en í
Þórisvatni aðeins í efstu 3-5 metrun-
um. Það sem framleitt er í efstu metr-
unum dreifist nokkuð jafnóðum um
allan vatnsbolinn, sem þýðir að aðeins
lítill hluti eða líklega um 1/10 hluti
plöntusvifsins í Þórisvatni tekur virkan
þátt í framleiðslunni. í Þingvallavatni
lætur hinsvegar nærri að um helmingur
119