Náttúrufræðingurinn - 1974, Blaðsíða 12

134
N ÁTT ÚRUFRÆÐINGURIN N
vallgang (hægðir), græðir og örvar matarlyst." Svo segir í gömlum
jurtalækningabókum. Ekki veit ég, hve mikið er hæft í þessari
gömlu arfalækningatrú. Líklega hefur haugarfi strax borizt í hlað-
varpa landnámsmanna. Hann vex hvarvetna kringum hauga og
peningshús og í görðum og víða í ræktarjörð; slæðist og í fjörur,
fuglabjörg og varpeyjar. Arfinn hefur borizt um allan Iieim að kalla,
með manninum og farangri hans. Svíinn Wittrock telur, að til séu
211 sænsk alþýðunöfn á haugarfa og 51 norskt. Sýnir það, hve al-
kunnur arfinn er, og að menn hafa átt í höggi við hann öldum
saman í görðum og annarri ræktarjörð víða um lönd. Hér er algeng-
asta nafnið á honum einfaldlega arfi, en til eru nöfnin haugarfi,
taðarfi og e. t. v. fleiri. Nafnið haugarfi er einkennandi og greinir
hann líka frá öðrum arfategundum, t. d. hjartarfa, blóðarfa, veg-
arfa o. fl. Haugarfi er arfaættar (Alsinaceae), eða stundum talinn
hjartagrasættar (Caryophyllaceae) og henni þá skipt í arfadeild og
hjartagrasdeild (sjá Flóru).
Tvcer ilmjurtir og lcekningajurtir.
1. Garðabrúða.
Til garðabrúðuættar (Valerianaceae) teljast um 200 tegundir,
flestar í Evrópu, Asíu og Suður-Ameríku. Hér á landi eru 2 teg-
undir. í öllum tegundunum einkum í rótum er rokgjörn oh'a með
sérkennilegri, hálfvæminni lykt, sem helzt lengi í þurrkuðum jurt-
unum. f rótinni kemur lyktin fram við þurrkun. Olían er notuð
við lyfjagerð. Eru Valerianadropar alkunnugt taugaróandi lyf,
framleiddir úr garðabrúðu (Valeriana officinalis) og einnig úr ind-
verskri tegund (V. Hardwickii). Garðabrúðulyf voru einnig notuð
gegn augnsjúkdómum og jafnvel sem sáralyf. í Harðangri voru ræt-
urnar fyrrum etnar, og sums staðar í Noregi var gert seyði af neðan-
jarðarhlutum jurtarinnar til hollustu. Garðabrúða var líka kölluð
vendilrót eða vendirót og átti samkvæmt gamalli þjóðtrú að
bægja illum öndum frá búfénu. Nafnið getur líka stafað af fleiru
en hjátrúnni, því til er að stöngullinn og jafnvel rótin vindi upp
á sig líkt og gormur, en það er sjúklegt ástand. Alkunnugt er, að
garðabrúðuolían laðar mjög að sér ketti. Þeir dragast að garða-
brúðu, núa sér upp við hana, velta sér í blöðum hennar og liggja
stundum malandi hjá henni; jafnvel kettlingar leita til garðabrúð-