Náttúrufræðingurinn - 1974, Blaðsíða 15

N ÁTTÚRU FRÆÐIN GURINN
137
til lækninga, til að mynda sem svitaörvandi lyf. — Þurrkuð
blöðin notuð í te, einkum á ófriðarárum, er venjulegt te skorti.
Þurrkuð blómin voru notuð í mjöð, öl og brennivín til bragðbætis.
Gormsnúin aldin tolla við ýmislegt, eins og fyrr var nefnt, en loft
er í sjálfum fræjunum, svo að þau geta einnig borizt með vatni,
t. d. lækjum, enda vex mjaðurt oft við læki, skurði og vötn. liúfé
sneiðir hjá mjaðurtinni nema geitur, jxer eru gefnar fyrir krydd-
efnin og bíta mjaðurtina liiklaust. Sums staðar erlendis var mjað-
urtin kölluð drottning engjanna (Regina pratensis), því að engin
jurt hefur svo sterkan ilm blaðanna, og á öðrum ilmjurtum anga
sjaldan bæði blöð og blóm, er haft eftir Linné. Mjaðurt er talsvert
breytileg. Hún vex víða um Evrópu og í sumum héruðum Síbiríu.
í Alpafjöllum vex hún í allt að 1800 m hæð yfir sjó. Hér er hún
láglendisjurt. Mjaðurtin er rósaættar. Vísindanafnið er Filipendula
ulmaria. Þýðir fyrra nafnið „hangandi í þráðum“, en hið síðara er
kennt til álrns (Ulmus).
Stakkur Mariu.
Maríustakkur eða döggblaðka (Alchemilla) er alkunn
jurt, algeng í rökum jarðvegi fram með lækjum, í hvömmum, snjó-
dældum og röku graslendi og blómlendi. Auðþekktur á stórum,
grænum, nærri kringlóttum blöðum. Blöðin eru sepótt og sitja hin
neðri á löngum stilk. Silfurtærir regndropar og daggardropar sitja
oft lengi á blöðunum, sbr. nafnið döggblaðka. Stundum sjást drop-
ar af öðru tagi á blöðunum. Þeir eru þá afgangsvatn, sem þrýstist
út úr blöðunum, innan frá eftir æðastrengjunum, og sitja slíkir
dropar jafnan á blaðjöðrunum, jrar sem strengirnir enda. Bæði
málarar og ljósmyndarar hafa spreytt sig á að ná myndum af maríu-
stakk með dropurn á blöðunum, enda er Jrað fögur sjón. Maríu-
stakkur hefur gildan jarðstöngid. Blómin í skúfum. Þau eru fjór-
deild, en flestar aðrar tegundir rósaættar (en til hennar telst maríu-
stakkur) hafa fimmdeild blórn. Til eru ýmsar tegundir maríustakks
(sjá Flóru). Stórvaxinn útlendur maríustakkur er ræktaður til
skrauts í görðum (A. pastoralis). Ofurlítið hunang er í blómum
maríustakks og stundum fá Jxui heimsókn af skordýrum. En oftast
myndar maríustakkur fræ án frjóvgunar, og haldast Jrá óbreytt ein-
kenni afbrigða eða smátegunda. Vísindanafn maríustakks, Alche-