Samvinnan - 01.02.1949, Blaðsíða 2

Samvinnurekslur
ANNARS staðar í þessu liefti er greint
nokkuð frá þeim athyglisverðu umræð-
um, sem urðu á alþjóðaþingi samvinnu-
manna í Prag á s. 1. hausti, um afstöðu sam-
vinnumanna til þjóðnýtingar. Þessar umræð-
ur voru fróðlegar fyrir margra hluta sakir.
Einkum þótti lærdómsrikt, að heyra brezka
samvinnumenn gera grein fyrir viðhorfum
sínum í þessu efni, þar sem vitað er, að náin
samvinna hefur verið með brezku samvinnu-
félögunum og Samvinnuflokknum og Verka-
mannaflokknum, sem stendur að núverandi
rikisstjórn. Eins og kunnugt er, hefur brezka
ríkisstjórnin beitt sér fyrir þjóðnýtingu nokk-
urra atvinnugreina, og enn stendur fyrir dyr-
um að þjóðnýta járn- og stáliðnað landsins.
Samvinnumenn hafa talið þær ráðstafanir,
sem gerðar hafa verið hingað til, réttlætan-
legar, og þeir liafa fylgt þeim flestum. En
það kom skýrt i ljós af erindi þvi, sem flutt
var af þeirra hálfu í Prag, að þeir gera sér
vel ljóst, að afskipti ríkisins af atvinnulifi
og framleiðslu, og starfsemi samvinnumanna,
eiga ekki samleið, nema að vissu marki, og
brezku samvinnufélögin munu ekki aðgerð-
arlaust horfa á fyrirætlanir um frekari íhlut-
un ríkisvaldsins á þeim sviðum framleiðslu
og atvinnureksturs, sem þau telja einkanlega
verksvið samvinnunnar að leysa, svo sem al-
menn verzlun, framleiðsla neyzluvarnings
o. s. frv. Enda mun almennt talið í Bret-
landi, að brezki jafnaðarmannaflokkurinn
og rfkisstjórn hans muni ekki ætla sér mikið
lengra á þjóðnýtingarbrautinni, en þegar er
orðið, og sú skoðun mun allútbreidd þar í
landi, að enn sé eftir að finna stjórnarform
fyrir þær atvinnugreinar, sem þegar eru
þjóðnýttar, sem samræmist lýðræðishugsjón-
um Breta og kröfum almennings um aðstöðu
til eftirlits og gagnrýni á fyrirtækjum ríkis-
ins. A þeim vettvangi mun mega vænta lær-
dómsrfkra fregna frá Bretlandi á næstu
árum.
ISLENZKIR samvinnumenn hafa um margt
líka aðstöðu og viðhorf og brezkir sam-
vinnumenn. íslenzkir samvinnumenn hafa í
verki Ijáð fylgi takmarkaðri þjóðnýtingu, en
þeir hafa lýst sig andvfga ýmsum fyrirætlun-
um og ráðstöfunum ríkisvaldsins og þjóð-
málaflokkanna. Enda sannast mála, að þjóð-
nýting og afskipti rfkisvalds og nefndavalds
sé sízt minna hér en í Bretlandi, enda þótt
þjóðnýtingarflokkar hafi hér aldrei einir ráð-
ið ríkjum. í hinni brezku ræðu, sem áður er
að vikið, er á það bent, að brezkir samvinnu-
menn og brezkir jafnaðarmenn hafi löngum
átt góða samleið, meðan augljóst var, að
og þjóðnýting
hvorki stefnumál samvinnumanna né jafn-
aðarmanna voru að þvf komin að ráða ríkj-
um í landinu. Báðir flokkarnir vildu stuðla
að auknum réttindum og bættum hag al-
mennings og höfðu um það samráð, en við-
horfin hafa breytzt, eftir að jafnaðarmanna-
stjórnin fékk tækifæri til þess að framkvæma
áhugamál þjóðnýtingarmanna með valdatök-
unni 1945. Þá varð augljós mismunurinn,
sem er á viðhorfum samvinnumanna og
sósíalista til lausnar aðkallandi vandamála,
og þá skýrðust þær tálmanir, sem eru á sam-
vinnu þessara flokka. Brezkir samvinnumenn
hafa fylgt þjóðnýtingu þeirri, sem þegar er
orðin í Bretlandi, alveg eins og íslenzkir sam-
vinnumenn hafa fylgt forustu ríkisvaldsins
í rafmagnsmálum, síldariðnaðarmálum, póst-
flutningamálum og á öðrum þeim sviðum,
sem þeir telja bezt henta, að ríkisvaldið hafi
leiðsögu. Hins vegar hafa samvinnumenn í
Bretlandi lýst eindreginni andstöðu sinni við
þjóðnýtingu verzlunarinnar og þeirrar fram-
leiðslu, sem einkum er hagsmunamál neyt-
endanna að hafa aískipti af. Þar treysta
brezkir samvinnumenn ekki einkaleyfi ríkis
ins og embættismannavalds þess, og þar
munu leiðir skilja, ef brezki jafnaðarmanna-
flokkurinn liyggst í framtíðinni leggja út
á þær brautir. En um slíkt liggja ekki fyrir
neinar yfirlýsingar af hans hálfu, og talið er,
að hann muni láta hagsmuni þjóðarinnar
og beztu manna yfirsýn ráða meiru en kenni-
setningar í fræðibókum marxista.
ANNAÐ VEIFIÐ skýtur áróðri um lands-
verzlun — sem svo er kölluð — upp í
skrifum hérlendra sósíalista. Og víst munu
nokkrir þeirra manna, sem nú eru í kaup-
félögum landsins, fylla þann flokk, sem telur
það verzlunarfyrirkomulag heppilegast fyrir
þjóðina. Gegn þeim áformum munu allir
góðir samvinnumenn berjast. Þjóðnýting
verzlunar landsmanna væri, að áliti sam-
vinnumanna, aðeins útfærsla á því nefnda-
og ráðavaldi, sem nú stýrir utanríkisverzlun
þjóðarinnar, og frekleg skerðing á rétti
landsmanna til þess að ráða málum sínum
sjálfir eins og þeim þykir bezt henta. Sam-
vinnuskipulagið er óhrætt að leggja út í
samkeppni við ríkisstofnanir, sé þeirri sam-
keppni skapaður réttlátur starfsgrundvöllur
Reynsla íslendinga af ríkissrekstri og þjóð-
nýtingu, gefur vissulega ekki tilefni til þess
að landsmenn almennt telji lausnina á
miklum erfiðleikum þjóðarbúskaparins auð-
veldasta i skauti ríkisvaldsins, en hins veg-
ar er samvinnumönnum það ljóst, að
núverandi skipan verzlunar og framleiðslu
er langt frá því að vera ákjósanleg, og
þess er enginn kostur við núverandi a'd-
stæður og höft og bönn ríkisvaldsins, að sam-
vinnuskipulagið fái notið sin til fulls. Það
væri vissulega hinn herfilegasti misskilning-
ur, að réttmæt óánægja með núverandi skip-
an verzlunar og framleiðslu, gæfi þjóðnýting-
arstefnunni byr undir báða vængi. Ofremdar-
ástand það, sem nú ríkir, er nokkurs konar
þjóðnýting verzlunarinnar. Ríkisvaldið held
ur í hendi sinni úrslitavaldinu um fyrir-
komulag og aðstöðu utanríkisverzlunarinnar.
Þeir munu fáir i þessu landi, sem telja þau
afskipti réttlát og helzt í samræmi við hags-
muni neytendanna. Samvinnumenn hafa
leitt að því glögg rök, að þau séu vatn á
myllu forréttindanna og einkahagsmunanna,.
og [jjóðin mundi langt um heldur kjósa
samvinnuverzlun en einka- og rikisverzlun,
fengi hún sjálf að segja hug sinn með frjálsu
vali verzlana. Gegn því frjálsa vali standa
sterk öfl í þjóðfélaginu, og þau hafa til þessa
megnað að fyrirbyggja sjálfsagðar réttarbæt-
ur. En hvorki þjóðnýtingarkenningar né
einkahagsmunir fá til lengdar staðist rétt-
mætar kröfur fólksins í lýðfrjálsu landi.
í STUTTU MÁLI
Frelsisskerðing. Samvinnulireyfingin í
Tékkóslóvakíu hefur nú orðið fyrir barðinu
á nýskipan þeirri, sem orðin er þar í landi.
Samkvæmt lögum, sem gefin voru út 2. des-
ember 1948 og komu til framkvæmda 1.
janúar í ár, er samvinnuhreyfing landsins
í rauninni hætt að vera frjáls og sjálfstæð
samtök fólksins í þeim skilningi, sem lagður
er í þessi hugtök í frjálsum löndum. Nokk-
ur atriði hinna nýju laga nægja til þess að
sýna, hvernig þessari frelsisskerðingu er
háttað:
í 2. grein laganna er ákveðið, að tékkneska
samvinnusambandið (VDP) geti ekki leng-
ur annast sölu og dreifingu allra neyzlu-
vara. Fram er tekið, að það megi ekki selja
m. a. brauð, mjólk og mjólkurvörur, kjöt
og ýmsar nýlenduvörur. Fram að 1. jan.
1949 mun sala þessa varnings hafa numið
30 prc. af umsetningu sambandsins.
í 6. grein laganna er svo mælt fyrir, að
verzlunarmálaráðuneyti landsins skuli á-
kveða, hverjum kaupfélögum leyfist inn-
ganga í VDP og hverjum ekki. Flversu sam-
vinnufélögin eru nú orðin háð ríkisvaldinu
kemur berlegast fram í greinum, sem fjalla
um stjórn sambandsins. Samkv. 7. gr, er for-
maður sambandsstjórnarinnar og 2 varamenn
hans skipaðir af ríkisstjórninni. Af hinum
27 stjórnarmeðlimum sambandsins útnefnir
ríkisstjórnin 13, en 14 eru kjörnir á aðal-
(Framhald á bls. 23.)
SAMVIN NAN
Útgefandi:
Samband íslenzkra
samvinnufélaga
Ritstjóri:
Haukur Snorrason
Afgreiðsla:
Hafnarstræti 87,
Akureyri. Sími 166
Prentverk
Odds Björnssonar
Kemur út einu
sinni 1 mánuði
Árgangurinn kostar
kr. 15.00
43. árg. 2. hefti
Febrúar
1949
2