Fálkinn - 16.12.1949, Blaðsíða 16

12 5* &S. 5« SX 3WE 3tæ 3WE 5« 3WE 5« 5« 5« 3HE &£ 5« 5X 5 Jölablað falkans 1949
ursins. Hann var skörungur mik-
ill, en féll þó við biskupskjör.
Einn af þekktustu ábótum
Helgafellsklausturs, sem alls voru
24, var Hallur Gissurarson, föð-
urbróðir Gissurar jarls, kominn
í f jórða lið af fsleifi biskupi. Hann
var ábóti 1221—1225. Giftur var
hann Herdísi, systur Hrafns
Sveinbjarnarsonar á Eyri í Arn-
arfirði, svo að ekki skorti stór-
mennin í vandamannahópinn. —
Hallur var lögsögumaður 1201—
f 209, og tók hann við af föður
sínum, en sagði svo starfinu lausu
og gekk í klaustur. Er hann fór
frá Helgafelli fór hann í Þykkva-
bæjarklaustur.
Helgafellsklaustur var auðugt
mjög á jarðir og lausafé. Sérstak-
lega mun það hafa auðgast í tíð
þeirra ábótanna Ásgríms Jóns-
sonar (varð ábóti 1352) og Hall-
dórs Ormssonar (1477—1509),
sem lagði margar jarðir undir
klaustrið.
Árið 1425 varð sá atburður að
Helgafelli, að sveinar þeirra
Hannesar Pálssonar, hirðstjóra,
og Balthasars skutu tvo menn til
bana í kirkjugarðinum þar og
skemmdu klaustrið. Fjóra næstu
vetur stóð kirkjan sönglaus og
klaustrið illa leikið. En þá kom
Jón Vilhjálmsson Hólabiskup og
hreinsaði kirkjuna, klaustrið og
kirkjugarðinn. Nokkru síðar var
Páll munkur Ölafsson, sem dvald-
ist í klaustrinu, bannfærður fyr-
ir barneign af Gottskálki Hóla-
biskupi.
Talið er að Narfi ábóti, sem
vígður var til Helgafells skömmu
eftir 1100, hafi haldið þar skóla,
og vitað er, að konungsbréf var
gefið út um skólastofnun að
Helgafelli eftir að klaustrið leið
undir lok. Lítið mun þó hafa orð-
ið úr skólahaldi þessu.
Síðasti ábóti í Helgafellsklaustri
var Halldór Tyrfingsson. Hann
var flæmdur þaðan árið 1543 á-
samt þremur bræðrum sínum.
Fóru þeir nauðugir, berhöfðaðir
og berfættir og óskuðu þeim ills,
er við tækju. Klaustrið féll undir
konung og fylgdu því 10 tugir
jarða. Árið 1550 reyndi Jón
biskup Arason að endurreisa
klaustrið og vígði þangað Narfa
þann, er áður er getið, til ábóta,
en sú endurreisn var skammæ,
enda veldi Jóns þá þegar komið
að fótum fram.
Þessir staksteinar úr sögu
Helgafellsklausturs eru dregnir
fram rétt til þess að minnast
klaustursins.
En fram á síðustu tíma hefir
margt verið á huldu um hina
merku starfsemi, sem innt hefir
verið af hendi í íslensku klaustr-
unum, ekki síst hinn bókmennta-
lega þátt. Prófessor Guðbrandur
Jónsson vinnur annars að samn-
ingu íslenskrar klaustursögu, og
munu þar vafalaust ýmis kurl
koma til grafar.
Leiði Guðrúnar Ósvífursdóttur
. .Nú skulum við stökkva yfir
hálfa fjórðu öld, enda verður nú
minna í frásögur færandi frá
Helgafeili.
Laust fyrir síðustu aldamót
(1897) brugðu þeir dr. Jón Stef-
ánsson og W. G. Collingwood sér
til Helgafells og grófu í leiði, sem
þar var utan kirkjugarðs og kall-
að var Guðrúnarleiði. Enginn
vissa var þó fyrir því að þetta
væri leiði Guðrúnar Ósvifurs-
dóttur. Skýrir dr. Jón Stefánsson
frá tilhögun og árangri uppgraft-
ar þessa í árbók Hins íslenska
fornleifafélags árið 1898. Þar
kemur m. a. þetta fram.
Leiðið er norðan kirkjugarðs-
ins, sem nú er jarðað í. Líkurn-
ar til þess, að þetta væri leiði
Guðrúnar byggðust í fyrsta lagi á
því, að munnmæli og sögusagnir
hermdu, að þetta væri leiði henn-
ar, og í öðru lagi á þessum setn-
ingum úr Laxdælu: „Guðrún and-
aðist at Helgafelli ok þar hvílir
hon.“ (78. kafli). „Hon var fyrst
nunna á Islandi ok einsetukona.“
(78. kafli). „Hon nam fyrst
kvenna saltara á lslandi“ (76.
kafli). Leggja þurfti því áherslu
á að sanna, að þetta væri gröf
kvennmanns frá 11. öld, og leita
að menjum, sem staðfest gætu,
að þarna væri grafin nunna eða
einsetukona.
Gröfin reyndist vera 11 fet að
lengd og 7 fet og sex þumlungar
að breidd í nyrðri endann, en
6 fet í þann syðri. Dýpt er 4 fet
og 10 þumlungar, en auk þess nær
leiðið 2 fet yfir jafnsléttu. —
Það snýr frá norðaustri til suð-
vesturs. Mikið fannst af viðar-
kolum í gröfinni, en þau voru oft
sett í grafir til forna til að varna
rotnun. Beinamold fannst undir
viðarkolunum. Smáar tennur (úr
kvennmanni?) fundust í nyrðri
endanum, trefjar af hauskúpu-
himnu, jámryð, brenglaður hlut-
ur úr jámi (tygilhnífur?) og
fjörusteinn. 1 miðri gröfinni
fannst lítill steinn með mörgum
fægðum flötum. Gæti komið til
mála, að hann væri af talnabandi
nunnu, þótt ekkert gat sé á hon-
um. Steinhleðsla var um gröfina.
Enda þótt menn hafi freistast
til að draga þá ályktun af fundi
þessum, að þetta væri áreiðan-
lega gröf Guðrúnar Ósvífursdótt-
ur, þá má ekki leggja allt of mik-
ið upp úr honum. Auðséð var,
að rótað hafði verið í gröfinni
áður, og það litla sem fannst,
sagði ekki mikið, þótt það styrkti
líkumar fyrir því, að þetta væri
leiði Guðrúnar, að minnsta kosti
kvenmanns frá öndverðri eða
miðri 11 öld.
Trúin á Helgafell
lifir í breyttri mynd.
Þess var áður getið, að Þór-
ólfur Mostrarskegg og niðjar hans
trúðu því, að þeir dæju í Helga-
fell, og Snorri goði gekk á fellið,
ef hann þurfti að hugsa ráð sitt.
Þetta er hinn eldri átrúnaður á
Helgafell, og í fullu samræmi við
trú og siði þeirra tíma. En trúin
á Helgafell lifir enn í dag. en þó
í breyttri mynd. Hvernig hún er
til orðin og hvort tengsl eru milli
hennar og eldri átrúnaðar, skal
látið ósagt um, en það eitt er
víst, að trúin er nátengd Guðrúnu
Ósvífursdóttur og leiði hennar.
Sú er þessi trú, að hver sá, sem
gengur á Helgafell í fyrsta sinn,
megi óska sér þriggja óska, sem
allar muni rætast. Það er þó und-
irskilið, að þær séu góðs eðlis og
ekki sé sagt frá þeim, fyrr en þær
ná fram að ganga.
Ganga á Helgafell.
Auk þess verður fólk að fylgja
settum reglum, er það gengur á
fellið, ef vel á að fara. Nokkuð
eru þessar reglur á reiki, en kjarni
þeirra er þessi:
Gengið er um hlaðið á Helga-
fellsbænum að leiði Guðrúnar.
Þar er gert krossmark, og bæn
flutt í hljóði. Síðan er gengið sem
leið liggur upp á fellið. Hvorki
má líta við né mæla orð. Ekki má
heldur bera höfuðfat. Þegar upp
er komið á að ganga inn í byrgi,
sem þar hefir verið hlaðið, snúa
sér til austurs eða norðausturs
og færa fram óskirnar þi’jár, en
vitanlega í hljóði. Áður fyrr mun
áhersla hafa verið lögð á það enn-
fremur, að ekki væri mælt orð,
fyrr en komið væri niður af fell-
inu aftur.
Framan við byrgi það, sem
hlaðið er á fellinu, er steyptur
varði. Samskotabaukur er við
byrgið, og mun ætlunin að reisa
kapellu að Helgafelli fyrir fé það,
sem safnast. Líklegt er, að bæna-
hús hafi verið, þar sem byrgið
er, i kaþólskum sið. — 1 Helga-
fellskirkju er annar samskota-
baukur, en þar í hefir safnast fé
til annarrar ráðstöfunar. Hann
skal tæmdur á Þorláksmessu ár
hvert og fénu miðlað fátækum.
Að Helgafelli er nú myndarbýli.
Þar búa hjónin Hinrik Jóhanns-
son og Ragna Þorgeirsdóttir, dótt-
ir Þorgeirs Jónassonar og Ingi-
bjargar Björnsdóttur, sem bjuggu
að Helgafelli frá 1911—1944. —
Mikill ferðamannastraumur hefir
jafnan beinst að Helgafelli, og
hefir frú Ingibjörg Björnsdóttir
tjáð þeim, sem þetta ritar, að ár-
ið 1930 hafi vafalaust verið metár
í því efni. Annars jókst ferða-
mannastraumurinn að sjálfsögðu
talsvert eftir að vegurinn kom í
byggðarlagið árið 1927. Áður en
hann var lagður, kvað þó tals-
vert að því, að fólk, sem ferð-
aðist með strandferðaskipunum,
legði leið sína upp að Helgafelli.
Þangað hefir líka jafnan þótt gott
að koma, enda gestrisið sómafólk
heim að sækja.
G. Þ.

ViO leiði Guðrúnar Ösvífursdóttur.