Fálkinn - 17.12.1953, Blaðsíða 18

JÓLABLAÐ FÁLKANS 1953
^ólasvcinar og ■Urunadans
&$lir Cárus Sigurbiörnsson rithöfund
LLIR kannast vi8 sög-
una uni dansinn i Hruna.
•^iyöKiYrií — i’ar segir frá því, að
einu sinni til forna var
])restur i Hruna, scm var mjög gefinn
fyrir skemmtanir og gleðskap. Hann
hafði dansferð í kirkju sinni með
sóknarfólkinu, drykkju og spil og aðr-
ar skemmtanir, sem sagan tilgreinir
ekki nánar. Og til þessa fagnaðar valdi
Hrunapresturinn sjálfa jólanóttina,
eftir þvi sem sagan segir, embættaði
ekki fyrri part nætur sem skylt var,
lieldur tók upp dansleik í kirkjunni
i staðinn. Auðvitað hefndist honum
geypilega fyrir þennan verknað. Sag-
an er einmitt sögð til þess að leiða al-
veg ótvirætt í Ijós, hver syndagjöld
prestur þessi hlaut og við hverju má
búast, ef veraldlegar skemmtanir eru
hafðar um hönd í kirkjum. Hvert
mannsbarn veit, að ])að var sjálfur
myrkrahöfðinginn, scm kvað vísuna
fyrir utan Hrunakirkju og sökkti síð-
an kirkjunni og öllum söfnuðinum i
jörð niður. — Og eins til sanninda-
merkis, að svona geti aftur farið, er
sagan um Bakkastaðadansinn. Þar för
allt á sömu leið, og var dansinn þó
ekki stiginn inni í lcirkjunni, heldur
í kirkjugarðinum — skuggalegur ná-
ungi birtist, þá hæst fór leikurinn,
liélt sér í hurðarliring kirkjunnar og
kvað vísu fyrir munni sér. Síðan sökk
kirkjan, en presti og meðhjálpara var
bjargað — sennilcga vegna ])ess, að
þeir höfðu þó þyrmt sjálfri kirkjunni.
Þessum þjóðsögum hefir ekki verið
sá gaumur gefinn, sem þær réttilega
eiga skiiið. Þær liafa alltaf verið tekn-
ar fyrir það, sem þær óneitanlega
eru á yfirborðinu: Grýlusögur, í öðr 11
orðinu, sagðar til viðvörunar gegn
ósæmilegri notkun kirkna, en í liinu
orðinu eru þær hafðar til að sanna
syndsamlegt og guði vanþóknanlegt
athæfi gleðileikjanna gömlu. Þjóð-
sagnasafnendur á öldinni sem leið
höfðu' jafnvel heyrt, að kölski hafi
komið í Jörfagleði og haft þar sömu
aðferð og á Bakkastað og enda kveðið
sömu visuna:
Held ég mér i hurðarhring,
hver scm það vill lasta
liér hafa kappar kvcðið í kring
kemur til kasta
kemur til minna kasta.
Og með sannindum er sagt frá því,
að sama persóna hafi komið á Hóla-
stað í líð Steins biskups, þegar skóla-
piltar höfðu leikveislu á staðnum, og
haft þar yfir orðrétt þessa vísu og því
næst gert sig líklega til að sökkva
embættismannaefnum þjóðarinnar í
jörð, en einhverjum skólapilti átli að
detta það snjallræði í hug að hefja
upp Jesú-rimur og með þvi bjargaði
hann skálanpm, sem leikveislan var
höfð í. — Það er greinilegt, að þjóð-
sagan hefir gert sér eins konar mynda-
mót af refsiaðgerðunum við kirkjurn-
ar i Hruna og á Bakkastað og síðan
þrýst þvi til aðvörunar á gleðileiki
sögn í Lárentíusar-sögu um leik skóla-
sveina í kirkju að Völlum, að ieikat
liafnir vissrar tegundar voru engu
síður ])ekktar hér á iandi innan kirkj-
unnar en hjá öðrum og stærri þjóð-
um, en til þessara leikáthafna verður
að rekja ýmislegt það, sem síðar
stingur upp kollinum i alþýðlegum
gleðileikjum og þó einkum í þeim leik,
sem skólapiltar í Skálholti höfðu á
Herranóttum sinum. Báðar hniga sög-
urnar að kaþólskum minnum, sem
færð eru til verri vegar eftir siðbót
og það er í raun og veru orðið
Jólasveinar
ofan koma af fjöllunum.
tíðarinnar. Ilér er ekki tækifæri til
að fara út í það, hvc sögurnar eru
þjóðlegar og vel til fundnar, en benda
má á hliðstæða þjóðsögu þýska um
kirkjufólkið í Kölbigk, sem dansaði
á jóladaginn utan Magnúsarkirkju. A
það var lagt í refsingarskyni að
dansa allan ársins hring. Þar var ekki
nærtækur kveðskapurinn og þar var
ekki kunnugt um jarðsprungur og
eldsumbrot, og þar var ekki einu sinni
kölska til að dreifa, því að hann varð
snemma hálf-meinlauS grínfígúra í
kaþólskum sið og komst ekki til vegs
og vakla aftur fyrr en með siðbótinni.
— Þessi síðasta athugasemd bendir
nokkuð fram á veg um það, hvar
svipast eigi um eftir upptökum Hruna-
og Bakkastaðasagnanna, þó ekki segi
hún neitt um tilefni þeirra, og er þá
komið að merg málsins: Sagnirnar
eru tiikomnar í Lúterskum sið hér
á landi og uppspuni einn um afdrif
kirknanna, en fela í sér sannindi um
athafnir, sem í raun og vcru liafa
farið fram í kirkjum hér á landi í
kaþólskum sið. Þær bera þess vitni,
eins og raunar lika gerir stutt frá-
hneykslunarefni að safnast til kirkju
sinnar i nokkrum öðrum tilgangi en
þeim, að hlýða helgum tíðum.
Því miður segja sögurnar ákaflega
lítið um það, sem fram fór í Hruna
og á Bakkastað. En þó má fóta sig á
nokkru. Á öðrum staðnum er dans-
ferðin höfð utan kirkju, í kirkjugarð-
i'num, á hinum staðnum innan kirkju
og þar er höfð drykkja og spil með
dansleiknum. Hvort tveggja gleðskap-
urinn fór svo fram á jólum. — Ef
litið er nú til messuláta í kaþólskum
sið einmitt um jólaleytið, þá rekur
maður þegar í stað augun í það, að
þá komust ýmsir skringilegir siðir i
liefð, ýmist leyfðir eða. liðnir af
kirkjulegum yfirvöldum, meðan ekki
keyrðu úr hófi eða spjöll urðu að.
Það sem einlcum þarf að athugast í
þessu sambandi er hin svokallaða
„Festum stultorum“ eða hátið heimsk-
ingjanna, sem var samnefnari fyrir
ýmiss konar ærslafengnar gleðir
skólapilta og klerka lægstu vígslu og
fóru einatt fram innan sjálfra kirkju-
veggjanna ýmist, að því er virðist,
í þröngum hópi eða með þátttöku alls
ahnennings, sem ])á lél ekki sitl eftir
liggja.
Eins og nærri má geta keyrðu
ærslin langt fram úr hófi, áður en
yfir lauk, og voru þá ekki látin átölu-
laus af yfirvöldum kirkjunnar. Meiri
háttar prelátar og alvarlega hugsandi
guðfræðingar höfðu alitaf liorn i síðu
])essarar klerklegu gleði en þrátt fyrir
boð og bann reyndist erfitt að út-
liýsa henni úr kirkjunum. Almenning-
ur á miðiildum leit ekki á athafnir
leikjanna sem hneykslanlegar, livað
þá syndsamlegar. Samband hans við
hin æðri máttarvöld var barnslegra
og einfaldara en siðar varð. Klerk-
dómurinn skipti beinlínis á milli sín
hátíðisdögum jólanna til þess að
fremja messulæti sín. Þannig höfðu
djáknar Stefánsdag, 2(5. des., prestar:
Jónsdag, 27. des., skólapiltar og ung-
viðið Barnadaginn, 28. des., en sub-
djáknar ýmist gamlaársdag, þrettánd-
ann eða 11. janúar. Þess er þó að geta,
að skólapiltar völdu sér biskup úr
eigin höpi með sérstökum fagnaði á
Nikulásarvöku G. des og hélt hann
tign sinni fram á Barnadag. Kemur
þessi drengjabiskup síðar við sögu.
Nokkra hugmynd um það, sem frairí
fór á þessum tyllidögum, gefur bréf
dekána guðfræðideildar Parísarhá-
skóla til franskra biskupa, dagsett 12.
mars 1445. Þar segir svo:
„Þar getur að líta presta og klerka
með grímur og óskaplegan höfuðbún-
að um sjálft messuleytið. Þeir dansá
í kórnum klæddir kvennafötum eða
lauslætisbúnaði eða sem trúðár. Þeir
syngja léttúðar kvæði. Þeir éta blóð-
pylsur á altarisbríkinni meðan sung-
in er íhessa. Þar hafa þeir og tcn-
ingsspil. Þeir fórna gömlum daun-
illum skósólum í reykelsis slað. Þcir
endasendast um alla kirkjuna án nokk-
urs kinnroða fyrir athæfi sín. Loks-
ins aka þeir kerrum um stræti og
torg og vekja hlátur áhorfenda með
skrípalátum og skcfjalausum kveð-*
skap.“
Lolcs segir í bréfi þessu, hvernig
kosinn var „biskup heimskingjanna",
sem færður er í futlan skrúða, „klerk-
dómurinn ífæriiy sig tötra leikmanna
og trúða, en leikmenn iklæðast prest-
legum skrúða". Sýndir eru Ludi
Myndin er frá 1555 og sýnir „jóla-
púka“ af sama stofni og íslensku
jólasveinarnir eru. Einn er að brjóta
vök í ís til að brynna skepnum, annar
mokar hesthús og þriðji ferjar yfir
á, o. s. frv.
Mynd frá Miinchen, frá árinu 1493,
af dansfólki, sem dæmt hefir verið til
að dansa allt árið, vegna þess að það
dansaði á jólanóttina.