Fálkinn - 17.12.1953, Blaðsíða 19

JÓLABLAÐ FÁLKANS 1953
Gáttaþefur.
theatrales og Personagiorum ludi, ]).
e. sjónleikir og eftirlíerniur.
Eg vil nú ails ekki segja, að „festum
stultorum", sem nú var lýst, liafi ver-
ið i hávegum höfð í kaþólskum sið
hér á landi. Eins er það öldungis ó-
víst, hve mörg atriði úr þessum kirkju-
legu „skemmtunum fyrir fólkið" hafi
borist liingað og verið höfð unt hönd
hér á miðöldum. Drykkja og spil i
Hruna-sögunni gœti bent til ])ess, að
nokkuð langt hafi verið gengið í þessu
efni. Og sagan i Lárentíusarsögu virð-
ist mér benda til þess, að leikir ein-
hverrar tegundar innan kirkju hafi
ekki verið ásteytingarsteinn i ka-
þólskum sið hér á landi frekar en
annars staðar, en eins og áður segir,
var því aðeins amast við þeim, að
þeir keyrðu úr hófi eða spjöll á kirkju
eða kirkjunmnum hlytust af. Petta
kom einmitt fyrir Lárentíus, þegar
hann var ungur skólapiltur í heima-
skóla að Völlum. Hann var að leik
í kirkju ásamt öðrum sveinum og
lienti hann þá það óhapp að skadda
Mariulíkneski. Sagan segir greinilega,
að refsingin, sem ieggja átti á Láren-
tíus einan allra sveinanna var miðuð
við þetta óhapp hans, en hvorki liann
né hinir sveinarnir hlutu átölur fyrir
önnur helgispjöll. Ef þetta hefði ekki
komið fyrir Lárentius, hefði gleymsk-
an líka verið búin að draga hulu sina
yfir leik skólasveinanna á Völlum,
eins og hún hefir eytt öllum minjum
um þessa gömlu kirkjulegu leiki hér
á landi, nema ef vera kynni, að þær
fælust enn í þjóðsögum um dansinn
í Hruna og Bakkastaðadans.
Vera má, að það sé heldur ofsögum
sagt, að klerkleg gleði hafi ckki skilið
eftir sig neinar minjar. Þess er að
minnast, að veraldlegar gleðir voru
hafðar á ýmsum árstíðum á vökum
helgra manna „og var þá dansað heil-
ar nætur, og annað veifið líafðir leikir
og hlægileg sjónarspii" eins og Sig-
urður Stefánsson skólameistari segir
1593, og bætir við útfrá sinu lúterska
sjónarmiði: „og létu mcnn öllúm iil-
um látum sem óðir væru. Því hvað á
að kalla það annað, þar sem það cr
vist, að á þess liáttar samkomum voru
hafðar i frammi margar hlægilegar,
blautlegar og léttúðugar athafnir og
fyrst og fremst mansöngskvæði, sem
hættuleg freisting var i“. Síðar segir
hann, að kirkjuleg yfirvöld liafi vit-
urlega risið gegn þessum ósiðum og
fyrirdæmt þá og að þeir séu víðast
að miklu leyti lagðir niður. Þessi um-
sögn stangast við þá staðreynd, að
vikivakaleikir voru í góðu gengi langt
fram yfir 1700, og þykir mér því lik-
legt, að skilja betri umsögn skólameist-
arans i Skálhoíti á þá leið, að um
1600 hafi einhverjir sérstaklega
hneikslanlegir leikir verið um það bil
liðnir undir lok eða þeim breytt i
skaplegra liorf. Ekkert var nú meiri
þyrnir i augum lúterskra manna en
skopstæling kirkjulegra athafna og
sumir frumkvöðlar siðabólanna höfðu
það beinlinis fyrir svipu á hinn eldri
sið, að í honum hafði þróast annar
eins ófagnaður, svo þess vegna getur
það staðist, að Sigurður hafi meint
til einhverra slíkra „léttúðugra at-
hafna“. Sigurður er fyrsti maður, sem
nefnir vikivakaleikina ]). e. a. s.
„lilægileg sjónarspil“, Arngrimur
lærði leiðir hjá sér að ræða um þá:
„Ég tala hér aðeins um siðsamlega
dansa“, segir hann, og utan máls í
Crymogæa nefnir hann dansana fyrst-
ur manna Vikivaka, hvernig sem það
orð er tiikomið. En „léltúðugar at-
hafnir" urðu hýsna langlífar í viki-
vakaleikjunum. Um 1700 kenmr lýs-
ingin af Þórhildarprestinunj, sem hef-
ir það hlutverk á hendi að gefa sam-
an gleðifólkið, og þykir mér líklegt,
að þetta sé ein elsla leikpersónan.
Nálæg fyrirmynd er vitanlega klerk-
urinn, sem hefir dansferð í kirkju
sinni, en hún gcymir ef til vill heiðin
minni frá því jólin voru frjósemis-
hátið.
Annars stingur skopstæling kirkju-
legra athafna upp höfðinu löngu síð-
ar í „Messulátum á Leirgerðarmessu",
sem sennilegast er skólapiltaháð um
Leirgerði eða sálmabók Magnúsar
Stephensens, sem kom út 1801, og enn
síðar eymir eftir af þessum messu-
látum í tið Páis Melsteds sagnfræðings
í Bessastaðaskóla og á þó lýsing Páls
í aðra röndina skylt við annan skóla-
piltasið: Herranóttina. Til þess að
sýna, hversu skylt leikathafnir þess-
ar eiga hvor við aðra, tilfæri ég hér
lýsingu Páls eftir endurminningum
hans:
„Einn er sá siðurinn, að litlu eftir
að skóli var settur á haustin og um
það leyti sem „agenda“ (þ. e. lestrar-
timar) byrjuðu, voru neðribekkingar
allir kailaðir eitt kvöld i efra bekk.
N'ovi (!þ. e. nýsveinar) voru allir
settir á cinn bekk. Afið ofninn stóð
borð og brunnu þar tvö kertaljós.
Um oliulampa var ekki að tala fyrr
en löngu seinna. Yfir öllu var hátíð-
legur svipur og dauðaþögn. Því næst
kom inn maður, einn af efribckking-
um, i kápu með gleraugu á nefi og
roðaugu utan um gleraugun. Hann
gekk með mestu tign og verðung að
borðinu og nam þar staðar, öllum varð
starsýnt á þennan furðulega mann.
Hann leit yfir allan söfnuðinn, þvi
næst hóf hann röddina og tónaði:
„Óðinn sé með yður“ — Honum
svöruðu þar til kjörnir menn: „Og
með þínum þembingi“. Því næst flntti
hann ræðu liáfleyga og andríka um
félagsskap og samtök, þagmælsku og
ótal aðrar dyggðir. Bæðunni var snúið
til okkar nýsveinanna. Að ræðu lokum
var þar lil kvöddum mönnum boðið
að taka okkur og framkvæma á okk-
ur „Ceremóniur" forfeðranna. Þar
næst gengu fram hinir útvöldu menn,
tólcu tveir að þeim livern af okkur
„busunum", leiddu okkur út og suður
að tjörn, óðu út í hana en héldu okk-
ur á lofti. Síðan höfðu þeir á okkur
cndaskipti og dýfðu höfðinu ofan í
sjóinn upp að öxlum og það svo rælci-
lega, að mér hélt við köfnun. Eftir
það var haldið heim í processíu, hald-
inn ylir okkur ræðustúfur og við
sagðir velkomnir í félagið."
í þessum Bessastaðaskólaleik kem-
ur fram persóna, sem að búningi minn-
ir á Þórhildarprest, minnsta kosti
tala roðaugun sínu máli. Ávarp ræð-
unnar er „Óðinn sé með yður“ i ein-
um vikivakaleiknum er kynning kerl-
ingar sótt til Óðins. Og þarna kemur
fyrir skirn, þó að Páll segi síðar, að þá
hafi verið hætt að gefa viðurnefni í
skírninni, en það var m. a. hlutverk
Vítusar, persónu, sem kemur við viki-
vakaleikina, að uppnefna gleðifólkið
og þá einkum þá, sem þóttust vera
öðrum fremri. Loks er hér „process-
ía“, en þær eru farnar við fleiri tæki-
færi i skólunum og er vafalítið fyrir-
myndanna að leita í kaþólskum sið,
í Skálholti til að mynda á Þorláks-
messu á sumri, þegar borið var skrin
Þorláks biskups helga.
En það er fleira en klcrkurinn undir
Þórhiklarkuflinum, sem lifir fram eft-
ir öldum. Um miðja 18. öld og ])ó lik-
lega nokkru fyrr kemur fyrir leikper-
sóna nokkur í skólapiltaleik, sem
minnir í einu og öllu á gamlan kunn-
ingja, „biskupinn yfir heimskingjum"
eins og hann birtist í festum stultorum
á meginlandinu, eða þó öllu heldur
„the Boy-Bisliop“ eða drengja-bisk-
upinn eins og þessi pcrsóna er kölluð
í hliðstæðum leikjum enskum. Það er
næsta furðulegt að rekast svo seint
á þessa persónu í íslenskum leik, ])ví
hin ærslafengna gleði hafði þá fyrir
löngu lifað sitt fegursta annars stað-
ar. Er þó ekki fyrir það að synja,
að þann dag i dag þekkist siðurinn
sums staðar í Englandi og er þar
drengjabiskup kjörinn i sumum skól-
um. Það getur verið að skólapilta-
gleðin í Skálholti, sem kcnnd er við
Herranótt, en þá var kjörinn biskup
úr hópi skólapilta, sé nokkru eldri
en skrif eru fyrir i þeirri mynd, sem
vér þekkjum hana. Eins cr það liklegt
að Þorsteinn Pétursson prófastur á
Staðarbakka hafi haft hana í huga,
þegar liann 1757 segir, að skólapiltar
í Skálholti hafi þá fyrir nokkrum ár-
um telcið upp pápíska ósiði i slcól-
anum, en tiltekur ekki hvort fyrir-
myndin sé útlend eða innlend. Nokk-
uð er víst, að elsta íslensk heimild
um drengjabiskup er i Guðmundar-
sögu Arasonar þar sem segir frá
barnaleikjum að Ingimyndar á Vögl-
um „að Guðmundi var ger mítra og
bagall og messuföt, og altari, og skyldi
hann vera biskup þeirra ávallt í
leikjum þeirra“.
Drengjahiskupinn er mjög athyglis-
verður. í kaþólskum sið hófst vegur
hans á Nikulásarmessu, 6. desember,
og stóð allt til Barnadagsins á jól-
um. Heilagur Nikulás var einmitt
verndardýrlingur æskumanna, skóla-
pilta og barna. Hér á andi var mikill
átrúnaður á lieilagan Nikulás sem
fjölmargar Nikulásarkirkjur sanna, en
hann réð lika fyrir sjófarendum. Þeg-
ar timar liðu fram hlaut hann það
kynlega hlutskipti að umbreytast i
jólasvein. í öðrum löndum rekst mað-
ur á nafn lians afbakað i heiti jóla-
sveinsins: Sankta Klás. Þessa nýju
vegtyllu hlaut heilagur Nikulás fyrir
gjafmildi sína, sem hann var rómaður
fyrir í lifanda lífi. En jólagjafir eru
miklu eldri en kristin jól, í rómverskri
heiðni var smágjöfum vikið að hjúum
og börnum 17. desember á Saturnus-
bátíðinni. 1 þessu efni sem öðrum
„kristnaði" kirkjan heiðnar siðvenj-
ur, sem voru svo rótgrónar, að þeim
varð ekki kippt upp. íslenska jóla-
sveinatrúin cr samt af allt öðrum toga
spunnin. Það er fyrst á siðustu árum,
að farið er hér á landi að tala um
„jólasveininn", eina, nokkurn veginn
skýrt mótaða persónu, sem liefir það
hlutskipti að gleðja börnin á jólun-
um, og er þá ekki að efa, að áhrifin
frá öðrum löndum er að sigrast á eld-
gamalli þjóðtrú. Jólasveinarnir is-
lensku eru margir, sumir segja, að þeir
séu níu talsins, aðrir þrettán, en nöfn-
in á þeim eru jafnvel fleiri, ef gengið
er út frá, að þeir, sem bera tvö nöfn,
hafi í raun og veru verið tveir jóla-
sveinar i öndverðu. Tvennt er borið
fyrir tölu jólasveinanna. Talan ])rett-
án er miðuð við þrettán daga jóla-
hald, þvi að einn kemur á dag til
jóla og einn fer á dag eftir jóladag,
sá siðasti á þrettándanum. Visan
„Jólasveinar einn og átta“ er höfð til
sanninda um töluna niu, því að einn
og átta er samanlagt níu, en hvað
verður þá um þrettán daga jólahald?
Með þvi að athuga svolítið nánar vis-
una og samhengi Nikulásarmessu og
jóla, held ég að komast megi að nýrri
niðurstöðu um tölu islensku jólasvein-
anna og varpa nokkru Ijósi á uppruna
þeirra. Vísan er vafalaust ung, ekki
miklu eldri en frá 18. öld, en hún get-
ur vel geymt ævaforn minni. Mér
finnst rétt að lesa hana beint eftir
orðanna hljóðan: Jólasveinar 1 og 8,
eins og börn lesa úr tölunni 18 meðan
Framhald á bls. 31.