Fálkinn - 12.12.1958, Blaðsíða 16

10 JÓLABLAÐ FÁLKANS 1958
Til vinstri:
ístaka á Reykja-
víkurtjörn um
1910.
Til hægri:
Isinn settur inn
í Nordalsíshús.
CiÖMLU ísnrsix
PEGAR rosknir menn hittast
fellur samtalið oft á þá leið,
að minnst er á hitt og þetta,
sem gerðist á yngri árum þeirra.
Koma þá upp í llugann minningar
um ýmsar lifsvenjur og atvinnugrein-
ar, sem þá tíðkuðust, en eru nú ó-
þekktar orðnar. Um margt af þessu
liefir verið getið í endurminningum
gamalla manna, en samt er til gnægð
af frásagnarverðu efni, sem allt of lít-
ill gaumur er gefinn, en þó þess verð-
ur, að því sé haldið til haga til fróð-
leiks um framtakssemi og starfshætti
fyrir og um aldamótin síðustu.
Hér í bænum voru á þessu tímabili
starfrækt fimm íshús, og flest á bökk-
um tjarnarinnar, og skulu þau til-
greind hér og þau ár, sem starfsemi
þeirra hófst:
Nordals íshús við Lækjarósinn 1894.
íshús G. Zoega við Garðastræti 1897.
ísbjörninn við Skothúsveg 1907.
íshúsið við Tjarnargötu (nú Tjarn-
arbíó) 1913.
íshúsið Herðubreið við Fríkirkju-
veg 1917.
Yæri vel við eigandi, að skráð væri
saga allra þessara íshúsa, þvi að hún
gæti orðið all merkilegur þáttur í at-
vinnusögu borgarinnar, þvi íshús af
siíkri gerð verða ekki reist hér eftir-
leiðis af ýmsum ástæðum.
í þessum pistli verður aðeins
minnst lítillega á eista íshúsið, til-
gang reksturs þess og vinnubrögð við
istökuna, en tjarnarísinn var aðal-
hráefni ísliússins og undirstaða starf-
seminnar.
Um ístöku á tjörninni heyrði ég
fyrst getið þegar ég átti heima i svo-
nefndu Anikuhúsi við Suðurgötu árið
1883. Svo háttaði til, að í brekkunni
skammt fyrir sunnan Anikuliús hafði
fyrir all löngu verið gert stórt jarð-
hús til ísgeýsmlu. Það var grafið djúpt
inn í brekkuna, og fram af því lilaðn-
ir stuttir veggir og reft yfir þá með
timbri og torfi. Þar á stafninum hafa
verið inngöngudyr. Jarðhús þetta var
skútinn enn að nokkru sýnilegur fram
yfir aldamótin síðustu. Þar er nú bíl-
skúr úr steini (við hús nr. 20).
Árið 1894 var stofnað hér i Reykja-
vík mjög merkilegt félag, sem nefnd-
ist „ísfélagið við Faxaflóa“. Verkefni
þess var samkvæmt félagslögunum:
,.Að hafa jafnan nægilegar birgðir af
ís til varðveislu á matvælum og beitu,
ístaka á Reykjavíkurtjörn um aldamótin.
af fullorðna fólkinu ævinlega nefnt:
„ískjallarinn". Það sagði, að Englend-
ingur nokkur hefði látið gera mann-
virki þetta og notað það til ísgeymslu
í sambandi við laxveiðar og útflutn-
ing á laxi.
Ekki er mér kunnugt um hvenær
jarðhús þetta var gert, en um þetta
leyti (1883) var framhluti þess fall-
inn saman, en all stór skúti var í
brekkunni og veggjaleifarnar, og var
og versla með hann og það, sem liann
varðveitir“. Af þessu má sjá, að starf-
ræksla félagsins var beinlínis byggð
á því, að notfæra sér tjarnarísinn við
starfsemina.
Félagið lét byggja mikið hús og að
mörgu leyti sérkennilega innréttað á
sjávarbakkanum við Lækjarósinn á
lóð Zimsens-verslunar (nú Hafnar-
stræti 23). Ilúsið var kallað „íshúsið“.
Framkvæmdastjóri félagsins var ráð-
inn Jóhanncs Nordal, sem þá var ný-
kominn lieim frá Ameríku. Sagði hann
fyrir um byggingu og innréttingu
hússins, en í Ameríku hafði Jóhannes
kynnt sér byggingu og rekstur frysti-
liúsa við svipaðar aðstæður og þá
voru liér fyrir hendi.
Á starfsárum íshússins var jafnan
hafist handa um istökuna þegar liða
tók á vetur. Hafði Jóhannes og starfs-
lið hans þá í mörgu að snúast. Þáð
þurfti að athuga og endurbæta ístöku-
verkfærin, svo sem: issagir, lang-
skeptar ísaxir, íshaka, járnkarla o. fl.
Allt varð að vera í fullkomnu lagi til
þess að forðast tafir meðan á verkinu
stæði. ísinn var tekinn á fjörninni
þegar hann var talinn nægilega þykk-
ur til þess að vera hestheldur, og snjór
svo mikill, að akfært var hestasleð-
um frá tjörninni að íshúsinu. Þetta
livorttveggja þurfti að fara saman, ef
vel áttu að ganga vinnubrögðin.
Snemma morguns daginn sem ís-
takan hófst fjölmenntu verkamenn
við íshúsið til þess að komast i vinnu
við ístökuna, og auk þeirra all margir
ökumenn með hesta og sleða. Þegar
ráðningu var lokið var liðinu slcipt
í flokka. Einn flokkurinn vann við ís-
tökuna á tjörninni, annar annaðist
akstur á ísnum frá tjörninni að ís-
húsinu, og hinn þriðji tók á móti ísn-
um og kom honum fyrir inni i húsinu.
Vinnan hófst með því, að afmarlc-
að var liæfilega breitt svæði þar sem
tjörnin var dýpst, þvi þar var ísinn
tærastur. Svo voru höggvin göt á is-
inn til þess að koma issögunum fyrir,
og síðan var ísflöturinn sagaður í
lengjur þvert yfir svæðið, og svo liver