Fálkinn - 12.12.1958, Page 41

Tycho Brahe með fílsorðuna í keðju um hálsinn, æðstu orðu Danakonungs.
JÓLABLAÐ FÁLKANS 1958
INN 21. ágúst 1500 varð
sólmyrkvi, sem ef til vill
hefir orðið alira sól-
myrkva þýðingarmestur
fyrir framför stjarnfræðinnar, því að
þrettán ára drengur sem hét Tycho
Brahe var einn af þeim milljónum,
sem horfðu á atburð þenna með undr-
un og skelfingu. Þessi gáfaði drengur
var svo hrifinn af því, að hægt skyldi
vera að vita fyrirfram hvenær sól-
myrkva hæri að að hann varð gagn-
tekinn af löngun til að læra fræði þau,
sem gerði slíka útreikninga mögulega.
Og þetta nám hans varð til þess að
hann varð fremsti náttúruvísindamað-
ur norðurlanda og einn af brautryðj-
endum stjarnfræðivísindanna.
Tycho Brahe var danskur. Hann
fæddist þremur árum eftir dauða
Ivopernikusar á óðalssetrinu Kund-
strup á Skáni. Hann var svo háætt-
aður og ríkur, að hann átti vísa leið
upp í æðstu embætti rikisins. Þess
vegna var aðstandendum hans mein-
illa við að hann vildi gerast vísinda-
maður. En fyrir óbilandi þráa hans
tókst honum að fá að læra. Um þessa
menntun sína sagði hann á efri árum
að „hún fyliir hugann ótrúlegri gleði,
skerpir hugsunina og beinir henni
frá smávægilegum og forgengiiegum
hlutum fil þeirra himnesku og eilifu".
Fyrstu námsárin sín varð Tycho
Brahe að stelast til að kaupa stjarn-
fræðileg rit og tæki, og varð að laum-
ast út á nóttunni, ljegar húskénnari
hans svaf, til þess að skoða yndi siit:
stjörnurnar.
TYCHO BBAHE fékk stjarnfræði-
mbnntun sina i þýskum háskólum.
Snemma þróaðist hjá honum sú skoð-
un, sem síðar bar uppi allt starf lians,
að stjarnfræðirannsóknum yrði að
gerbreyta og fylgjast nákvæmlega með
gangi hinna ýmsu himintungla langan
tíma og gera athugánir með miklu
meiri nákvæmni en gert hafði verið
áður. Jafnvel Kopernikus hafði látið
nægja að gera athuganir á stangli, við
og við.
Tycho Brahe var sannleiksleitandi,
fullur ómettandi þrá eftir að fá að
vita meira. En hinir tignu stallbræð-
ur hans, aðalsmennirnir, gátu ekki
skilið hvers vegna maður sem fæddur
var til veisluglaums og veiðilifs, gat
farið svona illa mcð ævidagana. Nótt
og dag lokaði liann sig inni og grúsk-
aði, en afneitaði öllu því, sem þeim
virtist liafa nokkurt lífsgildi.
Einn daginn mætti einn þessara að-
alsmanna Tycho Brahe og sagði þá:
„Þarna kemur Diogenes.“
„Hvers vegna segir þú það?“ spurði
Tycho Brahe.
„Þú húkir alltaf lieima, eins og
Diogencs i tunnunni sinni.“
Þá sagði Tycho Brahe: „Ég vil ekki
bera þig, sem ert svo tiginn og göf-
ugur, við jafn lítilfjörlegan mann og
Diogenes. Þú líkist þvert á móti Júlí-
usi Cæsar.“
„Hvers vegna segir þú það?“
„Cæsar vildi heldur vera æðsti
maður smáborgar en næstæðsti maður
i Róm, og þú vilt heldur vera fremst-
ur i fiflahóp en næstfremstur meðal
viturra manna.“
Annað skipti — það var á námsár-
unum — lenti Tycho Brahe í rimmu,
sem hafði alvarlegri afleiðingar. Þetta
skeði á dansleik heima hjá einum
prófessornum, og einnig í þetta skipti
var það danskur aðalsbróðir, sem
hann átti í liöggi við. Báðir urðu svo
reiðir að þcir brugðu sverðum, og
Brahe fékk lag, sem sneiddi af honum
TYCHO
★ ★ ★
nefbroddinn. Siðar fékk hann nef-
brodd úr málmi.
Þegar Tycho Brahe hafði lokið
námi og var orðinn kunnur stjarn-
fræðingur, ætlaði liann að setjast að
erlendis, i vísindabænum Basel. En
þá kom Friðrik konungur II. til skjal-
anna. Til þess að halda í þenna fræga
mann og missa hann ekki til útlanda,
gaf hann honum eyna Hveðn í Eyrar-
sundi að léni, og veitti honum rifleg
árslaun. Siðan bætti konungur við
lénið Kullabergi á Skáni ásamt ellefu
jörðum, sem lágu undir það óðal, en
BRAHE
★ ★ ★
þvi fylgdi sú kvöð, að lénsherrann
sæi um að vitinn á Kullen væri allt-
af látinn loga í myrkri. Ennfremur
fékk Tycho Brahe allar tekjur af
Norðfjarðarléni í Noregi, kanúkalaun
frá dómkirkjunni í Hróarskeldu og
fleira. í þakklætisskyni fyrir þessar
náðargjafir varð Tycho Bralic heima
og hlaut nú þá stöðu að verða kgl.
liirð-stjarnfræðingur. Því embætti
fylgdi sú kvöð að gera árlega alman-
ak handa konungi, og semja stjörnu
spár — horoskop — konungsbarn-
anna, sem komu i heiminn.
Óncitanlcga er það athyglisvert
horoskópið, sem hann gerði fyrir ný-
fæddan Kristján prins 1577 — síðar
Kristján konung fjórða. Það er enn
til í Kgl. bókasafninu i Kaupmanna-
höfn. Afstaða stjarnanna sýndi að
prinsinn mundi verða liraustur og
heilsugóður og líklega ná háiim aldri.
Hann var fæddur í merki stjörnunnar
Venus, og jiess vegna þótti sýnt að
liann mundi hafa áhuga á tónmennt
og listum, en því miður jafnframt
verða hneigður til vellystinga og
nautna, sem ásamt skorti á allri hóf-
semi í mat og drykk mundi spilla
heilsu hans. Plánetan Mars var hag-
stæð á fæðingarstund Kristjáns og
þess vegna yrði hann hraustur til
hernaðar og liafa áhuga fyrir hernaði,'
dýraveiðum og hestamennsku. Fjör-
lyndur mundi hann verða og kát-
ur drykkjubróðir. Plánetan Mercus
tryggði að hann yrði greindur vei og
hafa áhuga á vísindum. Og mikið átti
hann að ferðast.
Hins vegar reyndist Tycho Brahe
ckki sannspár, er hann lét horoskopið
segja það fyrir, að prinsinn mundi
ekki eignast nema fá börn. Hann eign-
aðist nefnilega að minnsta kosti tutt-
ugu. Og eigi rættist að fullu sú spá
að Kristján IV. yrði gamall.
En Tyclio Brahe var heppinn með
spá sina i sambandi við hina nýju
skæru stjörnu i stjörnumerkinu
Ivassiopeja árið 1572. Ilún sást hálft
annað ár og mörgu var spáð i sam-
bandi við hana. Tycho Brahe taldi
stjörnuna fyrirboða mikillar trúmála
byltingar, sem mundu ná liámarki
kringum 1632, fyrir tilstilli manns,
sem fæddur væri í norðaustanverðu
Finnlandi upp úr 1590. Spáin hitti
markið að öðru leyti en því, að Gustaf
2. Adolf var fæddur i Stokkhólmi cn
ekki i Finnlandi.
Tuttugu og eitt ár ævinnar bjó
Tycho Brahe á Hveðn, og rcisti höll-
ina Uraniuborg á miðri eyjunni, en
hún var jafnframt stjörnuturn hans.
En turninn og svalirnar þoldu ekki
misvindinn, sem gengu yfir eyna, og
þess vegna reisti liann nýja höll, sem
hann nefndi Stjörnuborg. Yfir inn-
gönguhliðínu lét hann meitla þessi
orð: „Hvorki varir vahl né auður, en
aðeins vehli visindanna". Á þessum
stað var vinnuslofa Brahes grafin nið-
ur í jörðina. Áhöld þau, sem Tycho
Brahe viðaði að sér til stjörnuathug-
ana voru frábær, á mælikvarða þeirra
tima. Hann hafði vélaverkstæði þarna
á eyjunni og þar vann hann sífellt
að þvi að smíða ný og betri áhöld.
Auk þess hafði hann efnarannsókna-
stofu með sextán ofnum og vann þar
m. a. að gullgerð. Og svo liafði liann
prentsmiðju! Pappírsmyllu hafði liann
líka, sem var rekin með vatnsafli.
Svo viðfrægur var Tycho Brahe
orðinn, að fjöldi nemenda safnaðist
ti! Hveðnar, bæði frá Noregi og Dan-
mörku og einnig frá öðrum löndum.
En meistarinn var vandur að vali
nemendanna. Þess vegna var það tal-
inn hciður að komast i þeirra tölu. Og
með aðstoð þessara nemenda gerði
liann svo margar og margvíslegar at-
luiganir, að enginn gerði flciri næstu
tvö hundruð árin. Það var ekki fyrr
en eftir miðja 18. öld að stjörnuturn-
inn í Greewich stóð því á sporði, sem
Uraniuborg hafði verið á dögum
Tycho Brahe.
Þarna á Hveðn sat Tycho Bralie
sem konungur visindanna i riki sínu
og þaðan barst orðstír hans um allan
heim. Þar tók hann á móti furstum,
stjórnmálamönnum og lærdómsmönn-
um, sem langaði til að sjá undrið
mikla: Úraníuborg.
Uraníuborg. Að neðan sést þverskurðarmynd af kjallaranum, sem Tycho
Brahe notaði sem rannsóknarstofur.