Fréttablaðið - 07.11.2009, Blaðsíða 68

40 7. nóvember 2009 LAUGARDAGUR
Þ
eir sem höfðu kveikt
á sjónvarpinu þegar
kvöldfréttir vestur-
þýska ríkissjónvarps-
ins hófust klukkan
rúmlega hálfellefu
sáu ábúðarfulla fréttamenn skýra
frá því, nánast með öndina í háls-
inum, að austurþýskir ráðamenn
hefðu opnað landamærahlið-
in í Berlín og fólk væri byrjað að
streyma yfir.
Vikum og jafnvel mánuðum
saman höfðu stjórnvöld í Austur-
Þýskalandi verið undir miklum
þrýstingi frá almenningi um að
opna samfélagið, leyfa bæði frjáls-
ari stjórnmálaumræðu og ferðalög
yfir til Vestur-Evrópu.
Umrótið í Sovétríkjunum hafði
þar sitt að segja. Öllum var ljóst að
Mikhaíl Gorbatsjov var full alvara
með umbótatilraunum sínum og
aðeins var tímaspursmál hvenær
ráðamenn í öðrum Austur-Evrópu-
ríkjum yrðu að fara að fordæmi
hans.
Þröng á þingi
Tugir Íslendinga bjuggu í Vestur-
Berlín þegar múrinn opnaðist,
flestir í námi af ýmsu tagi, þar á
meðal sá blaðamaður Fréttablaðs-
ins sem hér skrifar. Við Ágúst
Þór Árnason, sem nú er kennari
við Háskólann á Akureyri, leigð-
um saman íbúð ekki ýkja langt frá
múrnum og fylgdumst spenntir
með fréttunum.
Seint á tólfta tímanum stóðumst
við ekki mátið og ákváðum að fara
sjálfir á vettvang. Við hjóluðum út
að landamærahliðinu á Invaliden-
strasse, sem var næst okkur.
Þar var þröng á þingi, stöðugur
straumur fólks yfir landamærin og
austur-þýsku landamæraverðirnir
stóðu hjá aðgerðarlausir, nokkuð
brosmildir aldrei þessu vant.
Fólkið virtist hálfhikandi þegar
það kom yfir og trúði varla því
sem var að gerast, flestir með
breitt bros á vör og undrunarsvip í
augum. Það var talað hátt og sumir
voru búnir að fá sér neðan í því.
Við prófuðum að fara austur yfir
landamærahliðið og rákumst ekki
á aðrar hindranir en fólkið sem var
að troðast á móti okkur í hina átt-
ina.
Fjöldi Vestur-Þjóðverja var
einnig mættur á svæðið og fagn-
aði mannfjöldanum sem streymdi
vestur yfir.
Fyrst að Brandenborgarhliðinu
María Sólrún Sigurðardóttir kvik-
myndagerðarkona, sem einnig var
í námi í Berlín á þessum tíma, gat
heldur ekki setið á sér og fór ásamt
tveimur vinum sínum, þeim Kristj-
áni Guðmundssyni og Illka Matila,
rakleiðis að Brandenborgarhliðinu,
einu helsta tákni bæði Berlínar-
borgar, Berlínarmúrsins og Járn-
tjaldsins sem skildi að Vestur- og
Austur-Evrópu.
„Við Stjáni klifruðum yfir múr-
inn þarna við Brandenborgarhliðið
og Illka hjálpaði okkur. Þetta var
áður en byrjað var að hleypa
nokkrum í gegn þarna. Það var
mikil ólga í fólki og einhverjir
Austur-Þjóðverjar voru byrjaðir
að klifra austanmegin og einhver
Vestur-Þjóðverji líka byrjaður að
klifra vestanmegin, en ekki alveg
komnir í gegn. Svo gengum við
að Brandenborgarhliðinu á undan
öllum öðrum.“
Eftir á segir María að sér verði
stundum ekki um sel þegar hún
hugsi út í hvað þau voru að gera.
„Þetta var austurþýskt svæði og
fólk hefði hreinlega verið skotið
fyrir að gera þetta bara stuttu áður.
Fólk horfði bara á okkur en þorði
eiginlega ekki að segja neitt. En við
urðum hreinlega að gera þetta.“
Hátíðarstemmning
Stuttu síðar fylltist allt af fólki við
Brandenborgarhliðið, sem stóð á
einskismannslandinu milli múr-
anna tveggja, því Berlínar múrinn
var raunar tvöfaldur: tveir múrar
hlykkjuðust samhliða þvert í
gegnum borgina en á milli þeirra
var breitt svæði sem austurþýska
landamæralögreglan hafði strangt
eftirlit með.
Næstu vikur og mánuði ríkti
sannkölluð hátíðarstemning við
múrinn, sem smám saman missti
ægivald sitt, molnaði niður og
hvarf að lokum alveg.
Fjöldi fólks safnaðist saman við
múrinn dag og nótt, þar á meðal
„múrspæturnar“ svonefndu sem
vopnaðar hvers kyns verkfærum
tóku til við að brjóta niður múrinn
svo glumdi í langar leiðir.
Tveir heimar, sem höfðu verið
aðskildir í nærri fjóra áratugi, tóku
að tengjast saman á ný. Ættingjar
og vinir sem höfðu kannski ekki
sést áratugum saman mæltu sér
mót og féllust grátandi í faðma.
Áhrif sameiningar
Aðeins tæpu ári eftir að fyrstu
hóparnir byrjuðu að streyma yfir
til Vestur-Berlínar, hinn 3. október
árið 1990, var búið að sameina
þýsku ríkin tvö í eitt Þýskaland
eftir fjörutíu ára aðskilnað.
Áhrif sameiningarinnar hafa
verið mun meiri á Austur-Þjóðverja
en Vestur-Þjóðverja. Vestanmegin
hefur fólk þurft að greiða fyrir
uppbygginguna í austrinu, en lífið
gekk þó áfram sinn vanagang.
Austanmegin hrundi hins vegar
tilvera margra.
„Þetta var vissulega nýtt tæki-
færi og nýr möguleiki fyrir ungt
fólk og þá sem voru að fara á elli-
laun,“ segir Ólafur Sveinsson kvik-
myndagerðarmaður sem sömu-
leiðis var að læra sitt fag í Berlín
þegar múrinn féll, „en fyrir milli-
kynslóðina, fólk sem var búið að
koma sér sæmilega fyrir í austrinu
með vinnu og fjölskyldu. Það lenti
að mörgu leyti illa í þessu. Það var
orðið of gamalt til að byrja upp á
nýtt. Það vildi það enginn.“
Múrinn í höfðinu
María og Ólafur búa enn í Berlín og
hafa fylgst grannt með breytingun-
um sem orðið hafa í borginni und-
anfarin tuttugu ár. Þau segja bæði
að múrinn sé að nokkru leyti enn
til staðar í huga borgarbúa, þótt
með óáþreifanlegum hætti sé.
„Maður finnur að fólk sem er
upp runa lega frá Berlín heldur sig
ennþá á sínu svæði,“ segir María.
„Meira að segja kynslóð barnanna
minna gerir það. Fólk er ekkert
endilega að flytjast yfir, hvort sem
það hefur eitthvað með „austur og
vestur“ að gera eða ekki. Það er
miklu minna mál fyrir aðflutta að
koma sér fyrir hvoru megin sem
er.“
„Það er greinilegt að í höfði
þeirra sem bjuggu í Berlín meðan
múrinn stóð er þetta ennþá tví-
skipt borg,“ segir Ólafur. „Múrinn
er þarna ennþá í huga þeirra þótt
hann sé farinn. En seinni kynslóðir,
sem vita varla hvar múrinn lá,
fyrir þeim er Berlín heil borg.“
Beggja blands
Þau segja bæði að tilfinningar
Þjóðverja til sameiningarinnar séu
enn svolítið beggja blands.
„Ég held að flestir séu auðvit-
að fegnir því að múrinn féll, þótt
enn séu til einhverjir sem ekki eru
sáttir við það,“ segir Ólafur. „En
það má heldur ekki gleyma því að
innan þeirra marka sem boðið var
upp á í Austur-Þýskalandi held
ég að flestir hafi verið þokkalega
ánægðir með líf sitt þar. Það er
eins og í öllum samfélögum, menn
aðlagast þeim aðstæðum sem ríkja.
Það er ekki nema lítill hluti fólks
sem stundar borgaralega óhlýðni,
því flestir vilja bara reyna að lifa
þokkalega góðu lífi innan þess
ramma sem þeim er boðið upp á.“
„Þjóðverjarnir eru samt ekkert
mikið að pæla í þessu afmæli, ekki
nema pólitíkusar sem þurfa á því
að halda til að auglýsa sig,“ segir
María.
EAST
GERMANY
Bonn
Berlin
BERLIN
(1961-1989)
Hamburg
Frankfurt
Munich
Dresden
WEST
GERMANY
NORTH
SEA
E A S T G E R M A N Y
WEST
BERLIN
EAST
BERLIN
5km
3 miles
Checkpoints:
Only Bravo and
Charlie were
open to non-
Germans
Berlin Wall
Length: 43.1km
“Country” wall
111.9km
NORÐURSJÓR
o
AUSTUR-
ÞÝSKALAND
VESTUR-
ÞÝSKALAND
Frankfurt
rlín
Dresden
München
BERLÍN
(1961-1989)
FRANSKA
SVÆÐIÐ
VESTUR-
BERLÍN
BRESKA
SVÆÐIÐ
BANDARÍSKA
SVÆÐIÐ
Landamærastöðin Bravo
A U T U R - Þ Ý S K A L A N D
SOVÉSKA
SVÆÐIÐ
Checkpoint
Charlie
AUSTUR-
BERLÍN
Schönefeld
Friedrichstrasse
lí armúrinn
Lengd: 43,1 km
„Landsmúrinn”
1 ,9
Landamærastöðvar:
Útlendingar gátu aðeins
komist yfir á landa-
mærastöðvunum Bravo
og Charlie og lestar-
stöðinni Friedrichstrasse
5 km
200 km
Þegar múrinn opnaðist í Berlín
Að kvöldi fimmtudagsins 9. nóvember árið 1989 létu austur-þýsk stjórnvöld undan þrýstingi almennings og opnuðu upp á gátt öll
landamærahlið Berlínarmúrsins. Guðsteinn Bjarnason rifjar upp sögulega tíma.
MÚRINN RIFINN NIÐUR Austur-þýskir hermenn fengu það hlutverk að hluta múrinn niður og fella hann, og var byrjað á því verki aðeins fáeinum mánuðum eftir að
landamærahliðin voru opnuð. NORDICPHOTOS/AFP
TRABANTAR Í RÖÐ Á INVALIDENSTRASSE Eftir að umferð var gefin frjáls tóku trabant-
ar að sjást í fyrsta sinn á götum Vestur-Berlínar innan um vestrænar og japanskar
bifreiðar, eins og þekkst hafði áratugum saman í Reykjavík. NORDICPHOTOS/AFP
1945: Þýskalandi er skipt í fjögur her-
námssvæði Bandaríkjamanna,
Breta, Frakka og Sovétmanna.
1949: Þýska alþýðulýðveldið er
stofnað 7. október á sovéska
hernámssvæðinu.
1953: Sovéskir hermenn brjóta á bak
aftur uppreisn verkamanna í
Berlín.
1961: Austur-Berlín er girt af 13. ágúst
og hafist handa við að reisa
múrinn.
1972: Austur- og Vestur-Þýskaland
gera samning um stjórnmála-
leg samskipti.
1989: Berlínarmúrinn opnast 9.
nóvember.
1990: Fyrstu frjálsu kosningarnar eru
haldnar í Austur-Þýskalandi 18.
mars. Þýsku ríkin sameinast 3.
október.
Austur-Þýskaland