Vikan - 19.10.1961, Blaðsíða 8

ÞEKKTU
SJALFAN
ÞIG
Dr. Matthías
Jónasson
LÖGMÁLIÐ OG HJARTAÐ
HIÐ KALDA BOÐORÐ
Kenndir og þrár eru hálft eðli
mannsins. Þær brjótast fram, heimta
rétt sinn og marka viljanum stefnu.
Réttur þeirra er okkur dýrmætur; í
samanburði við hann þykir okkur flest
annað Iéttvægt. Undir glettinni lýsingu
Tómasar skálds á lífsstefnu æskunnar
býr djúp alvara;
„Við lögðum aðaláherzlu á hjartað,
því okkur þótti hitt of veraldlegt.“
Hvað er „hitt“, sem okkur þótti —
og þykir æfinlega — of veraldlegt til
þess, að réttur hjartans skuli nokkru
sinni þoka fyrir því?
„Hitt“ er krafan, sem til okkar er
gerð, hið kalda lögmál, sem heit þrá
hjartans verður að lúta. Og þó að
lögmálið sé sprottið upp af samfélags-
nauðsyn og hafi formazt í mannlegri
vitund, verður það okkur framandi og
andstætt í sinni hlutrænu mynd. Það
hirðir ekki um einstaklingsbundnar
tilfinningar, gefur ekki gaum sérstök-
um aðstæðum hjartna okkar. Það læt-
ur sér nægja að vara við og loka leið-
um. Það bægir vilja okkar frá verknaði,
sem myndi verða okkur til opinbers
dómsáfellis, en nær ekki til þess hugar-
fars, sem frá hjartanu streymir.
Það er engin tilviljun, að meginboð-
orð Móselögmáls eru neikvæð. Þau
banna illan verknað, en bjóða ekki
hinu góða. Þú skalt ekki hafa aðra
guði en mig — ekki leggja nafn guðs
við hégóma — ekki morð fremja —
ekki drýgja hór — ekki stela — ekki
bera ljúgvitni gegn náunga þínum —
ekki girnast konu náunga þíns, þræl,
ambátt, uxa né asna, né nokkuð það,
sem náungi þinn
Engum viti bornum manni getur
komið til hugar að kasta rýrð á þessi
mikilvægu boðorð, sem um aldaraðir
hafa verið grundvöilur samfélagssið-
gæðisins. Hins m'á þó ekki dyljast, að
neikvæð arðan ljóstar upp um tak-
markaða leiðsögn þeirra. Hér eru að-
eins settar fram lágmarkskröfur, svo
að einstaklingurinn sé hæfur þegn í
skipulegu samfélagi. Frá æðra sjónar-
(g
r:
W
6
D
O
JO
£
vO
miði er það auðvitað enginn víðhlít-
andi mælikvarði á siðgæðisþroska
minn, að ég er ekki morðingi, þjófur,
hórkarl eða meinsærismaður. Ég get
hatað mann, þó að ég hreyfi aldrei
hönd til að granda lífi hans, og unnt
honum alls ófarnaðar, þótt ég beri
ekki ljúgvitni gegn honumi Ég get rækt
hið kalda boðarð lögmálsins, án þess
að siðgæðisboðskapur þess snerti
hjarta mitt: sótt kirkju, fylgt tilskild-
um guí^æknivenjum, goldið skatt minn
svikalaust, — og loks þakkað guði með
geiglausum hug, að ég er hátt hafinn
yfir þá, sem hrasa um lögmálsboðorð-
in. Slík þakkarbæn er ósjaldan borin
fram á torgi mannvirðinganna.
UPPREISN HJARTANS.
Siðgæðislögmálið hefir að vísu verið
orðað á jákvæðari hátt, einkum í sið-
fræði þýzka heimspekingsins Kants.
„Breyttu þannig, að af hegðun þinni
megi draga algilt lögmál fyrir breytni
allra manna.“ En einnig hér liggur á-
herzlan a ytra formi, á breytninni
sjálfri, en ekki beinlínis á hugarfar-
inu, sem að baki býr. Samkvæmt því
mætti fullnægja réttlætinu án mann-
úðar, halda tryggðaheit við maka án
ástar eða vináttu. En ef kærleikshug-
sjónin bliknar fyrir óskeikulleik lög-
málsins, er einstaklingurinn þá ekki f
stöðugri hættu, að sá órói, sem þrár
og kenndir vekja í brjósti hans, hljóðni
algerlega og hjarta hans steinrenni í
iögntálsbundnu sýndarsiðgæði?
Einmitt gegn þessu alræði lögmálsins
gerir hjarta nútímamannsins uppreisn.
Réttindi, sem manninum eru tryggð
eins og númeri í mergð fjöldans, ölm-
usa, sem fleygt er með fyrirlitningu í
hinn snauða, eru einskis verð; að-
"’ns bréðurkærleikur og vinarþel gefa
þ"im fu'lt gildi. Lögmálsbundinn
verknaður he'g-st því aðeins af hugar-
fari kærleikans, að hinn örláti sé fús að
setja sig í spor hins snauða og um-
vandarinn skilji, að tilviljun ein kann
að hafa ráðið því, að hann gekk ekki
ó’ánsbraut hins breyzka bróður.
Einnig heit þrá hjartans á sinn rétt.
Tilfinningar geta verið svo hreinar
og sterkar, að hið kalda lögmál verði
að þoka fyrir þeim. Siðgæðislögmálið
á sér ekki þann tilgang einan, að mað-
urinn sveigi hegðun sína undir boðorð
þess, heldur að hann vaxi og þroskist í
viðfangi við það. Til þess þarfnast mað-
urinn allrar þeirrar orku, sem í eðli
hans býr, ástríðna, eldinóðs og upp-
reisnarvilja engu síður en siálfsögunar,
lítillætis og hlýðni. Fjötur lögmálsins
má hvergi lama skapandi þrótt hans.
Þegar samfæring hjartans krefst þess,
verður einstaklingurinn að hafa svig-
rúm til að taka sína ákvörðun og velja
sfna leið, jafnvel þótt hann um leið
taki á sig áhættu syndarinnar.
Þetta er áhætta allrar mannlegrar
tilveru. Hið ólgandi líf er of marg-
brotið og óstýrilátt til þess að falla
viðstöðulaust inn í form hins ósveigjan-
lega lögmáls. Þess vegna metur hver
heilbrigð kynslóð siðgæðisafstöðuna að
nýju, þó að siðgæðishugsjónin sé ávallt
hin sama. Að vera heill í trú sinni og
verknaði, það er hið eðUslæga siðgæðis-
keppimark einstaklingsins. Alvarleg-
asta hættan er ekki hin einstaka hrös-
un, því að hana getur lifandi siðgæðis'-
vitund leiðrétt að nokkru marki; geig-
vænlegri er sálardoðinn, blindni deyfð-
ar og afskiptaleysis í skjóli löghelgaðs
vana.
Samt réttlætir tilfinningastyrkurinn
einn saman ekki verknaðinn. Hann
kan.n að hrífa okkur út úr deyfð hvers-
dagsleikans til stórhuga fórnfýsi, til
sjaldgæfra kærleiksverka, en g,etur
einnig magnað heift og hatur. Þannig
er manneðlið öfgunum háð. Mörgum
tekst þó furðu auðveldlega að rækta
með sér það hugarfar, að lögmálið
myndi eðlilegan farveg fyrir lifandi
lind tilfinninga og skapandi þróttar. Þá
skynjum við það ekki lengur sem
„hitt“, okkur andstæða og framandi
kröfu, heldur sem okkar eigin við-
leitni og vilfa.