Vikan - 23.11.1961, Blaðsíða 10

Höfundur þessa pistils hefur fáa menn fyrirhitt á lifs-
leiðinni, sem sýna betur andlit íslenzku þjóðarinnar
í aldarspegli en Jón Axel Pétursson. Hann er að
mörgu leyti persónugervingur þjóðarinnar á síðustu
sex áratugum gjörbreytinga og byltinga í efnahags-
legu og menningarlegu tilliti. Þjóðin hefur vaxið úr
örhirgð og umkomuleysi, byggt upp nýtt þjóðfélag,
lagt undir sig ný mið og nýja jörð, týgjað sig til
átakanna við náttúruna og aflað sér þekkingar og
tækja til þess að strit hennar gæti fært henni meiri
hagsæld og auliið frelsi.
Það má þvi með sanni segja, að fáir menn eigi meira
erindi í Aldarspegil Vikunnar en Jón Axel Pétursson.
Saga hans er i raun og veru saga þjóðarinnar. Þjóðin
liefur á þessum áratugum skilað hlutverki margra
kynslóða. Jón Axel Pétursson hefur haft á hendi
hJutverk margra manna, sjá'fmenntaður í slióla lífs-
ins, ekki „lærður sérfræðingur,“ en sérfræðingur samt.
Jón Axel Pétursson er tæplega meðalmaður á hæð,
en þykluir nokkuð án þess að hann sé holdugur. Höf-
jðið er stórt og yfirbragð bjarí, hárið grátt, kollvik liá,
og ekki sköllóttur. Augun cru snör og mjög á iði eins
og maðurinn allur, einna helzt eins og það sé óþol í
lionum. Hann gengur hratt og sporin eru snögg og
hröð. Nefið er beint og sterkt, munnsvipur ákveðinn
og hakan festuleg. Hann talar liratt og með áherzluin,
— og sveiflar gjarna liandlegg og bandar liendi með
flötum lófa þegar hann álítur mál afgreitt. Hann
myndar sér ákveðnar sioðar.ir um mál og rnenn, — og
lætur eklii af því sem liann álítur sjálfur rétt. Það
þarf sterk rök og mikla þo'inmæði til þess að snúa
Jóni Axel ef hann á annað borð hefur tekið afstöðu.
Hvað eftir annað rís liann upp öndverður á fundum,
túlkar mál siit af festu án þess að taka nokkurt tiiiit
til þess hvort það líkar betur eða vcrr. Stundum er
hann allra manna róttækastur í skoðunum, en stund-
um á hann það líka til að verða íhaldssamari en
sjálft íhaldið. Þetta stafar af þvi, að lífsskoðun hans
er mjög fast mótuð. Hann er í rauninni frumstæður
og óbrotinn strit- og starfsmaður með byltingarkennd-
ar hugsjónir og dýrkeypta reynslu í veganesti allt frá
barnæsku, en um leið lærisveinn þeirra dyggða, sem
þóttu beztar fyrrum: strangs heiðar eika, orðheldni,
vinnusemi og sparneytni. Hann á það til að vera hrjúf-
ur, snöggur upp á lagið, afgerandi en síðan, næstum
áður en við er litið þíður, jafnvel viðkvæmur, og þá
snar í snúningum til aðstoðar og hjáipar út úr erfið-
leikum. Hann á það til að segja snöggt:
„Nei. Nei. Nei, takk fyrir. Ekki ég. Ekki Jón Axel.
Nei.“
„Jæja. Þá nær það ekki lengra. Mig langaði bara
að nefna þetta“. Og gesturinn kveður og ætlar að
fara.
„Hvaða asi er þetta á þér maður? Ertu bara far-
inn? Setztu maður, bíddu svolítið.“
Og svo er málið kanski leyst á viðunandi hátt.
Nýlega leitaði ungur maður til Jóns í sambandi við
vandamál, sem hann þurfti að leysa. Að aflokinni
göngu sinni á lians fund, hringdi ungi maðurinn til
kunningja síns og sagði eins og hann hefði orðið
alveg undrandi á móttökunum:
„Hann var alveg eins og hann væri pabbi minn.“
Jón Axel Pétursson fæddist á Eyrarbakka 29. sept-
ember árið 1898, sonur hjónanna Elísabetar Jónsdótt-
ur Þórðarsonar i Eyvindarmúla og Péturs Guðmunds-
sonar kennara. Elísabet er enn á lífi. Hún er skarp-
gáfuð kona og hinn mesti skörungur. Pétur var fram-
faramaður mikill, mjög vel lesinn, mælskur vel á
málfundum og var tvisvar i framboði til Alþingis.
Hann beitti sér mjög fyrir bindindismálum og sótti
fundi templara erlendis. Hann var fíngerður persónu-
leiki, áhugamaður, sem kom með ný viðhorf og fram-
faramál í þorpið, sem hann ruddi braut. Ómegð
þeirra hjónanna var mikil og laun lág svo að oft
var þröngt í búi. Jón Axel var fyrsta barn þeirra
og varð að sjálfssögðu að fara að vinna fyrir sér um
leið og hann hafði nokkurt þrek til. Jón gerðist beitu-
strákur fyrir fermingu en fór í sveit á sumrum. Strax
eftir ferminguna var hann sendur til Þorlákshafnar
og átti að vera þar landmaður, sjá um netin og fleiri
slík störf, en af því að einn hásetanna var svo sjó-
veilcur, var Jóni skipað í hans rúm. Hann var lítill
og limasmár, en átakið ægði honum elcki. Hann kreppti
hendurnar um hlummana og reri án afláts. Að vísu
var hann allt af sjovei * . en hann reyndi að dylja
formann og skipsfelaga sl.tú þess — og hélt út. Þannig
kom harkan við sjálfan sig strax upp i honum meðan
hann var enr barn að aldri.
Þegai lón vHr fjórtán ára, var það um vor, að
hann sóttist eitir þvi, að fá vinnu við v.rk.um fisks
i Höfninni, en fékk neitun. Ástæðan var sú, að faðir
hans hafði tekið að sér mál fyrir umkomulausa stúlku
og var málinu stefnt gegn valdamanni i þorpinu.
Þannig var hefnt í þá daga. Elísabet fór á fund faktors-
ins, sem í raun og veru átti að vera æðsti maður fisk-
verkunarinnar, þar sem fiskurinn var vegna innleggs,
eign verzlunarinnar — og bar sig upp undan fram-
komunni gegn syn.num. Faktorinn sagði nei. „Han er
for ]ille,“ sagði hann og gekk burt. Jóni mun þá hafa
sviðið undan löðrungnum, en hann gerðist ekki undir-
leitur og gafst ekki upp. Burt skyldi hann, burt —
og í vinnu, sem ekki gæfi minna i aðra hönd en blaut-
fiskverkunarvinna hjá verzluninni. Faðir hans skrifaði
Erlendi Zakariassyni, sem þá var verkstjóri við undir-
búning hafnargerðarinnar. Hann fékk herbergi á Vita-
stíg og lifði á svörtu kaffi og rúgbrauði með dönsku
magarini ofan á — og ekki hafði hann aðra aðhlynn-
ingu. Faðir hans kom á vélbát til Reykjavíkur og
heimsótti soninn. Honum mun ekki hafa litizt á að-
búnaðinn, þvi að hann leitaði eftir því hjá hjónum
nokkrum, að þau seldu honum eina heita máltíð á
dag, sem þau gerðu. Þetta var mikil hátíð fyrir dreng-
inn. Vinnutíminn var tíu stundir á dag og vann hann
aðallega að því að leggja stöður undir járnbrautina
frá Öskjuhlíð um Vatnsmýrina og út í Örfirisey.
Aonan, sem seldi honum fæðið gerði það ekki enda-
,ð hann. Alltaf færði hún honum matinn á
sunnudögum, en það var ekki á visan að róa með