Vikan - 20.03.1975, Blaðsíða 26

þangab, en var þó fullur geigs.
Man ég enn, hve hræddur ég var
um ah smi&urinn myndi hrapa
þama niður, ókunnur og i grúandi
haustmyrkri og á sleipri brekku.
Þessi leit varð árangurslaus,
sem aðrar. öllum þótti þetta afar
leiðinlegt, bæði gestum og heimil-
isfólki.en i náttmyrkri varð engri
frekari eftirgrennslan við komið.
Þessa nótt var litið sofið á
Fremrikotum. 1 birtingu hófst leit
enn á ný á liklegum sem ólikleg-
um stöðum, en járnsmiðurinn
fannst hvergi.
Svo lögðu brúarmenn af stað
norður. En er skammt var á dag
liðið komu ferðamenn norðan um
heiði. Þeir höfðu þær fréttir að
færa, að árla morguns mættu þeir
gangandi manni á öxnadalsheiði,
kom sá að vestan, kvaðst vera á
leið til Akureyrar, en vildi sem
fæstar fregnir af sér segja. En af
lýsingu á útliti hans og búnaði
mátti ráða, að þar var um félaga
þeirra smiðanna að ræða.
Létti öllum viðþessi tiðindi, og
eru smiðirnir hér með úr sögu.
Næsta sumar kom til okkar
ungur Akureyringur og dvaldist i
Norðurárdal nokkrar vikur. Hann
átti að mála brúna á Norðurá,
sem lokið var að reisa haustið áð-
ur. Ekki man ég, hvað hann hét,
en skemmtilegur þótti okkur
hann og glaðvær. Hann hélt og til i
tjaldi við brúna. Og eitt þótti mér,
sem mun þá hafa verið innan við
10 ára aldur og naumast hafði séð
mál, né málaðan hlut, merkileg-
ast við starf málarans, áhöld og
efni, það var, að hann hafði með
sér þurrkefni. Þóttist ég vita, að
með þvi þurrkaði hann upp loftið
kringum sig og gæti með þvi visað
regni öllu á bug, er óhentugt
mundi vera málarastarfi. Brúin
var máluð hvit. Þetta var sperru-
brú, sennilega um 30 metra löng
eöa meir. Hve lengi hún stóð, man
ég ekki, en það var i tiltölulega fá
ár. Þá var enn reist brú á Prest-
elshöfða. en nú úr stein^tev pti Sú
stendgr enn, þótt ónotuð sé siðan
önnur kom á ána á þjóðleiðinni
niðri við sporð öxnadalsheiðar.
Hin fjórða á þessum slóðum. Sú
fimmta er svo vestur við Skelj-
ungshöföa, rétt innan við Silfra-
staði.
Mjög var stutt frá brúnni og inn
að Hálfdánartungum. Það var
innsta býli i dalnum, en löngu i
eyði komið. 1 allri afréttinni, sem
þama er allt umhverfis, finnst
hvergi gróðursælli hlið og grundir
en umhverfis þennan gamla
heiðabæ. Grundirnar vafðar i
valllendisgróðri, og i hliðinni eitt-
hvert kostamesta sauðland, sem
til spuröist.
Inn af landi Hálfdánartungna
tók Hörgárdalsheiðin við. Á túni
þessa forna býlis var reistiir
gangnamannakofi, þar sem leit-
armenn söfnuðust saman til gist-
ingar tvær nætur, meðan göngur
stóðu yfir. Nú er nýlegur skáli
norðan ár, á Landinu, sem kallað
er. Þar er samkomustaður
gangnamanna.
Elsta örnefni, snertandi göngur
þessarar afréttar, er til vinstri
handar, þegar lagt er upp á öxna-
dalsheiöi. Þar heitir Kjaftalaut.
Göngum var vist skipt i þessum
græna lautarbolla, en hvenær það
lagðist niður þar, veit ég ekki.
Valagilsá
i vorflóðum
Frá Norðurárbrúnni, sem nú er
farin á þjóðleið, er ekki nema
smá spölur vestur að Valagilsá.
Hún fellur þvert á þá fyrrnefndu á
mörkum afréttarinnar og heima-
lands Fremrikota. Hún kemur úr
norðri, ofanúr þröngum heiða- og
fjalladölum, og reyndist stundum
enn verri yfirferðar en hin áður-
nefnda, sem var að vatnsmagni
aðal elfur dalsins. Valagilsáin féll
þröngt, einnig eftir að hún slapp
fram úr gilkjaftinum rétt ofan við
veginn, sem að henni lá. 1 vorflóð-
um og stórúrfellum gat hún orðið
gjörófær, þótt sjaldnast yrði lengi
I einu. Og hún lá i einum streng.
Fáar eða engar slikar þverár
landsins, sem mér eru kunnar,
hafa rutt þvi likum kynstrum af
grjóti fram fárveg sinn. Upptök
hennar eru i kröppum dölum,
næsta gróðurlitlum, þar seni regn
og leysingarvatn nemur hvergi
staðar fyrr en i dýpstu lægðum.
Grjótburður árinnar hefir gerst
-mestur á siðast liðinni rúmri
hálfri öld. Um það getur hver
sannfært sig, sem um dalinn fer.
,,Áin sem stundum er ekki i hné
er orðin að skaðræðis fljóti”,
eins og Hannes Hafstein kveður.
Gilið, sem hún hefir grafið að
mestu eða öllu, er eitt hið hrika-
legasta, er sjá má á Norðurlands-
leiðinni allri — og miklu, miklu
víðar.
Þessi litla þverá, sem er svo
litil flesta tima ársins, var með
fyrstu ám i sýslunni, sem brúuð
var, ég held skömmu eftir 1875, en
hvort sú, sem nú er á henni, er hin
4. frá upphafi, man ég ekki, en
held það. Hinar hefir hún brotið af
sér allar og ef til vill fleiri.
Þaö eru fleiri en Hannes Haf-
stein, sem orðið hafa að tefla
áræði sjálfs sin og þreki reið-
skjótans i fullkomna tvisýnu til
þess að komast yfir þessa vor-
hamhleypu, þegar hún var i
fullum galsa, þótt enginn hafi lýst
þvi svo vel sem hann.
Uppi á heiöum breikkar gilið og
verður að djúpum dali. Nakin
basaltlög fjallanna ýta fram
hvössum hamrabrúnum og stöll-
um yfir fáeina valllendisgeira og
silfurstrauma árinnar.
Þeir, sem unna fjallakyrrð og
óskoruðum völdum hennar, ættu
þangað erindi. Auðn öræfanna er
furðulega máttug og stórbrotin.
Ekkert hljóð — nema niður vatn-
anna — rýfur þögnina. Ekki einu
sinni skrækróma gjall veiðifálk-
ans, sem verpir stundum þar i
björgunum. Oft sat ég þar á dal-
brúninni timum saman, hlustaði
á nið árinnar og gleymdi öllu
öðru. Bergmálið margfaldaði
hann, dreifði honum, svo enginn
vissi hvaðan hann kom. Hann var
eins og langur seindreginn seim-
ur, smjúgandi og mjúkur, likt og
svæfandi vögguljóð. Og þegar ég
rifja upp minningar þessara
gömlu bernskustöðva, finnst mér
sem ég sé á ný orðinn litill dala-
drengur með hugðarefni óráðinn-
ar æsku efst i geði.
Mig minnir, að það væri 1954,
sem Valagilsáin braut af sér sið-
ustu brúna. Þá ruddi hún fram
þeim ofboðskynstrum af grjóti,
að ótrúlegt verður að teljast. Og i
það sama sinn urðu hin mestu
skriðuföll og spjöll i heiðinni ofan
við Fremrikotabæinn. Skriður of-.
an úr efstu eggjum f jallsins hlupu
niður i Norðurá og tóku af nokk-
urn hluta túnsins ásamt útihús-
um. Var húsfreyja Fremrikota,
Sigurlaug Stefánsdóttir ein heima
meö börn sin og horfði á, þegar
skriðan ruddist niður brekkurnar
og ekki annað sýnna en hún
stefndi á ibúðarhúsið með afleið-
ingum, sem auðvelt var að hugsa
sér.
Nokkuð er heiðin tekin að gróa
upp á ný eftir slikar hamfarir,
þótt menjar þeirra muni lengi
sjást.
Tækni nútimans hefir sigrast,
m.k. um sinn, á hamförum ánna
og stórviðrum hinna þröngu dala
og sviftibyljum.
Gamli bærinn með tveimur
stafnburstum og hinum þykku
torf- og moldarveggjum er
horfinn, tveggja kúa túnkraginn
orðinn bithagi, en mikil og við-
lend ræktarlönd þekja mest af
undirlendi bújarðarinnar i stað-
inn.
Þannig hefir atorka manna
með tækni nýs tima breytt flestu
til aukinna þæginda og efnalegrar
hagsældar.
Ef ég get komið þvi við, fer ég á
hverju sumri norður á þessar
gömlu æskustöðvar og dvel þar
fáeina daga. Heilsa upp á forna
vini og nýt gestrisni hjónanna á
Fremrikotum, Sigurlaugar og
Gunnars Valdimarssonar. Einna
mesta ánægju hef ég af að setjast
i gamla, kunna gróðurlaut og
hlusta á niðinn i ám og lækjum og
lifa upp bernsku löngu liðinna
daga.
Af verkum manna er margt
breytt til batnaðar og þæginda frá
þvi sem aöur var. Og náttúran
græöir þar sin eigin sár. Hún hefir
timann fyrir sér.
Bærinn horfinn. Byggt á ný.
Breyttur svipur fjallsins.
Samt er gamall ómur i
ám og lækjum dalsins.
26 VIKAN 12. TBL.